En Pamplona non hai rúas, nin casas de cultura, nin bibliotecas que leven o seu nome. É máis, son poucos os navarros que coñecen as anécdotas deste home. Con todo, este comunista nado en Pamplona, Jesús Monzón Reparaz, tivo nas súas mans a chave para cambiar o rumbo da nosa historia contemporánea. Grazas a el produciuse o ataque máis relevante contra Franco durante a ditadura: Invasión do val de Arán. Por causas que aínda se descoñecen, a iniciativa fracasou, e o réxime de Franco e a dirección dos comunistas, encabezados por Santiago Carrillo, lanzáronse contra el.

Un pacto entre amigos

Moi facilmente, Jesús Monzón podería ser o protagonista dunha novela de aventuras. O historiador e xornalista navarro Manuel Martorell (Elizondo, 1953) foi un dos poucos investigadores que analizou en profundidade a accidentada biografía deste accionista. Reunímonos con el na Praza do Castelo, un lugar onde a importancia da vida ou da vida no percorrido de Monzón fose importante: “Pamplona –di Martorell– tería entón uns 40.000 habitantes, que na actualidade ten Tudela. Tal e como se pode supor, a maioría dos mozos que naquela época participaban en temas políticos coñeceríanse entre si. Pois ben, estes mozos tiveron a capacidade de antepor o persoal e o afectivo ás ideas políticas”.

Cando fai esta afirmación, Martorell trata de chegar a un acordo que varios mozos de Pamplona de ideoloxías diferentes chegaron a un acordo. Entre os asistentes atopábanse o propio Jesús Monzón, o avogado e militar Tomás Garicano Goñi, o republicano Ignacio Usechi, o membro de CÉDAA Ignacio Ruiz de Galarreta ou o avogado nacionalista Estanislao Aranzadi. Este acordo baseábase no compromiso de prestar axuda a quen se atopase en perigo despois da guerra que estaba a piques de comezar. Segundo Martorell, os que estaban detrás desta decisión mostraron “a máxima actitude intelectual”: “A miúdo, podes perder amigos por motivos políticos e, paradoxalmente, co paso do tempo, os partidos políticos poden cambiar o punto de vista sobre o tema que provocou a discrepancia. Por suposto, a política é moi importante, e o que ocorría nesa época, moi grave; pero eses mozos viron a necesidade de manter a amizade, porque non sabían como acabarían as cousas”.

Durante unha investigación sobre o movemento carlista dos xornalistas navarros, a súa paixón por investigar o pasado de Monzón manifestouse en plena efervescencia. Entre os miles e miles de páxinas que pasaban polos seus ollos, chamou a atención unha anécdota. O protagonista, o pai do político navarro Jaime Ignacio do Burgo: “O 19 de xullo de 1936 viu a Jesús Monzón escondéndose nun portal da Avenida Carlos III de Pamplona. Do Burgo non denunciou intencionadamente a Monzón”.

Antes do estalido da guerra, a construción do Ensanche e as obras dos novos ferrocarrís navarros, en barrios como a Rotxapea, estaba a dar corpo ao movemento de esquerda de Pamplona, e Monzón, nada máis terminar os estudos en Madrid, converteuse no líder deste movemento. Empezou a guerra e deixou Pamplona e ocupou o cargo de delegado do goberno en varias cidades, ata que, coa vitoria dos nacionais, tomou o avión en Alacante e fuxiu con Dores Ibarruri a Orán (Alxeria).

Durante todos estes anos non se interrompeu a cadea de favores entre amigos. Vestido con frades capuchinos, Monzón foi axudado a fuxir de Pamplona, en mans dos franquistas. E ao revés, sendo delegado do goberno en Alacante, Monzón axudou a Antonio Lizarza, creador de requetés de Leitza, a saír de Valencia.

O Desterro

Cúmprense 75 anos do comezo da Segunda Guerra Mundial. A loita supuxo o fracaso do fascismo. Xunto a isto, a esperanza de derrocar ao ditador Franco tomou forza. Despois de que Jesús Monzón asumise a responsabilidade da reestruturación do Partido Comunista, co fin de aproveitar a situación que acababa de nacer, redactou un plan para invadir Val d’Aran (Lleida). Miles de guerrilleiros que loitaron en Francia cos aliados tomarían este val illado, sementando na península a semente da revolta, para poder recibir o apoio dos aliados.

En contra do que pensaban a maioría dos membros do Partido Comunista, Monzón vía diferenzas entre as ideas dos carlistas e fascistas. Estaba convencido de que no País Vasco e en Cataluña moitos carlistas non vían con bos ollos a Franco: “Para Monzón –di Martorell– II. O fin da Guerra Mundial ofrecía unha oportunidade inmellorable para que os países que dominaron o fascismo unísense ao movemento antifranquista. Con todo, para que este movemento tivese éxito, era necesario conciliar a democracia dos vencedores cos criterios. No novo goberno de unidade que se constituiría habería uns carlistas que se correspondían co Reino Unido, por exemplo, con comunistas e anarquistas. Como di a escritora Almudena Grandes, os aliados actuarían doutra maneira, sen desidia, si no val de Arán formouse un goberno que recollese a pluralidade da sociedade de entón”.

O tema da invasión de 1944 é aínda un capítulo sen pechar. O que está claro é que: Que Jesús Monzón foi condenado ao ostracismo, e que Carrillo aproveitou a derrota para facerse co mando e limpar á afección de Monzón. Pouco despois de que o guerrilleiro retrocedese do val de Arán, Carrillo chamou a Monzón para reunirse en Toulouse. Monzón, en cambio, fixo unha parada en Barcelona. Esta resolución permitíralle, sen dúbida, conservar a vida, xa que as persoas ás que chamaban neses casos non chegaban á cita, senón que foran asasinadas polos seus propios compañeiros de partido.

A Policía de Barcelona detivo a Monzón na casa dun membro do grupo Joventut Combatent, que apoiaba aos guerrilleiros do PSUC. É sorprendente a coraxe que mostrou Jesús Monzón, tras a guerra, liderando a invasión de Arán e reestruturando o PCE en Francia, para percorrer a clandestinidade en Madrid e Barcelona: “O que pescaban en Madrid fusilábano nuns meses –explícanos Martorell–. Hai que ter corazón! Como dixo o xornalista Manuel Vázquez Montalbán, Monzón foi un ‘atleta moral’ da historia. Arriscouse a si mesmo para gañar pouco ou nada”.

Monzón non foi condenado á morte. Segundo algúns testemuños recolleitos pola Policía Foral, Tomás Garicano sobreviviu á morte grazas, entre outros, á mediación de Goñi. Martorell, tras 30 anos de cárcere, tamén recoñece a intervención dos seus amigos: “Moitos destes amigos da mocidade atopábanse no servizo xurídico do exército. E forzosamente tiveron que mover os fíos para evitar a pena de morte. Talvez utilizaron a estratexia de deixar que o tempo avanzase para que as condicións se suavizasen. O maquis seguía vivo e había execucións, pero a guerra terminara e o réxime, aos poucos, estaba a mostrar vontade de abrir”.

Despois de 13 anos no cárcere, coas portas de traballo completamente pechas, Monzón voou a México para reencontrarse coa súa muller. No deserto de Francia separouse de Aurora Gómez Urrutia, pero quedaron libres e logo volveron reunirse. Monzón xa era unha persoa anónima, afastada da primeira liña da política. Posteriormente, numerosos compañeiros de partido denunciarían a súa inxustiza histórica no relato da historia, como Manuel Azcarate ou Jorge Semprún.Ao seu
regreso de México, tras residir en Mallorca, a navarra atopou a morte no seu domicilio de Pamplona/Iruña. No funeral civil que se lle celebrou no cemiterio de Berichitos reuníronse menos de 30 persoas. Santiago Carrillo participou nun dos últimos actos, e Manuel Martorell achegouse a el para preguntarlle sobre Monzón. A resposta foi lacónica: “Si, diso habería que falar”. Pero Carrillo levaría á tumba todo o que sabía.