50 anos para a ikastola máis antiga de Vitoria-Gasteiz, e moito máis para Andoni Pérez Cuadrado (Vitoria-Gasteiz, 1926), unha testemuña viva que coñeceu de neno o ambiente que se vivía na capital alavesa antes da guerra. “Tiña sete anos cando entrei na ikastola”. Andoni, de feito, utiliza ese nome cada vez que menciona a Escola Vasca da rúa Zapatari: ikastola. Era unha iniciativa inevitable do PNV. “Na ikastola tiñamos a Pilar Landaburu”. Andoni iniciouse na ikastola en 1933 e aínda que non se conservou a lista completa dos alumnos de entón, unha reliquia con información suficiente dános unha excelente explicación. “Teño un recordo para a comuñón do meu irmán Josetxu. A súa comuñón na parroquia de San Miguel, o 5 de xullo de 1936, quince días antes do comezo da guerra! Pois ben, neste recordatorio aparecen os nomes de todos e cada un dos nenos e nenas da ikastola que aquel día fixeron a comuñón. Esa é a lista necesaria!”.

A ikastola, a Escola Vasca, ensinábase en castelán, do mesmo xeito que nas escolas nacionais da República. “Na nosa contorna, con todo, o irmán xesuíta Etxebeste daba clase de relixión e, a diferenza das escolas da República, tiñamos unha cruz na nosa habitación. Eramos uns 40 alumnos”.

Desde o Ceo sábese que as actividades extraescolares son as protagonistas hoxe en día, pero tamén entón os alumnos tiñan ese aspecto. “Á noitiña –non todos os días, pero si varias veces á semana–, ao sete da tarde, nesa escola levaban a cabo outras actividades: Chamábaselle "Euzko Gaztetxu Batza" [iniciativa do PNV de traer aos nenos á súa contorna antes da guerra]. Alí faciamos clases de eúscaro, danza, teatro… e así, baixo a responsabilidade de varias persoas graves: As irmás Uralde, Julian Agirre, Atorrasagasti, Castresana, Peli Presa, Estibaliz, Maritxu Alava... Si non había jovencitos, iamos ao batzoki da praza dos Arcos [Praza Nova, ou Praza de España, hoxe]”. O ambiente prolongouse durante tres anos. Máis tarde, nin a ikastola nin Gaztetxu, saltáronse o camiño de Andoni e do resto dos nenos e nenas. Franco sublevouse en xullo de 1936, cando os alumnos estaban de vacacións, e en setembro seguinte non houbo nin unha ikastola nin ningunha escola vasca. Foron tres anos. “Guerra, e de volta, clandestinidade vermella!”, como di Andoni Perez Cadrado.

Clandestinidade

Segundo Andoni Perez Cadrado, a primeira acción sobre o eúscaro que se coñece en Vitoria-Gasteiz tras a guerra veu da man de Andoni Urrestarazu, presidente de Umandi. PEREZ Cadrado escribiu na colección Bidegileak, e Urrestarazu foi encarcerado en Santander –durante dous anos– e en Larrinaga. Posteriormente, realizou unha estancia en Donostia-San Sebastián. “Por último, volveu a Vitoria e desde alí empezou o que sería o seu traballo de vida: o ensino do eúscaro (…) Lembremos, por un momento, o que sería aquela Vitoria de 1942 que Umandi atopou cando abandonou o cárcere.

Mirando pouco ao ambiente, foi nese momento cando empezou a ensinar euskera en casa aos que se achegaban”. Ao dezaseis anos, Pérez Cuadrado uniuse a eles xunto a outros amigos.

Pedro Anitua, Ramón Narbaiza

Sábese o que contou unha testemuña que, aos 80 anos, quere ocultar o seu nome ante as dúbidas de que as cousas se vaian a equivocar. Foi alumno de Andoni Urrestarazu e viviu de primeira man o ambiente daquela época. É máis, este elo oculto da nosa historia é un elo perdido. Empezou na Escola Diocesana da Diocese en 1945, na rúa Arana, ao catorce anos de idade. A escola foi promovida polo cura Pedro Anitua, eibarrés de Anitua, que pretendía facer da Escola de Armas de alí, dando a oportunidade aos mozos en idade laboral de aprender un oficio. O anitua contou co plaentxi de Soraluze: Ramón Narbaiza, que estaba onde debía, aínda que era un pequeno afeccionado a aparecer, sempre prefería á sombra. O seminario de Vitoria-Gasteiz estaba cheo de novos seminaristas de Bizkaia e Gipuzkoa naquela época, e sen dúbida, máis dun dos que traballou para espertar a conciencia vasca. Naquela época, “Anitua e Narbaiza formaron un gran tándem”, dinos José Antonio.

O noso correspondente estudou mecánico na Escola de Estudos. A escola abriuse en 1942 e foi testemuña da terceira promoción. Na mesma Escola estiveron, por exemplo, Obdulio López de Lacalle, Anjel Aranzabal, José Antonio Arriola, Peli Martín e outros. E dentro deses estudos, as escolas de relixión e os tornos dun e outro. Ao mesmo tempo, a Diocese recibiu unha doazón na rúa Neves Cano, de Vila Neves, para que a Igrexa lle destinase ao ensino. Alí abriron unha escola para mozas, co fin de formarse en confección e administración. Don Ramón Narbaiza coñeceu a Terese Urrestarazu, irmá de Umandi, por estudar maxisterio. Este vínculo fortaleceríase anos despois.

Andoni Urrestarazu ‘Umandi’

Como sabemos, Don Ramón Narbaiza non só deu clases de relixión. Organizou ou participou en saídas ao monte. Nas cimas das montañas tamén se celebraba misa, moitas veces. Nestes montes uníronse os mozos apresos da rúa Arana e as mozas da tal Vila Neves. Neste ambiente, Don Ramón Narbaiza impulsoulles a aprender eúscaro. De feito, en 1951 Andoni Urrestarazu atopábase en Umandi, na casa da rúa San Antonio de Vitoria-Gasteiz, fronte á vía férrea. Naquelas escolas en eúscaro, pronto o noso correspondente anónimo ía ser noso. Esta conserva a carta que Andoni Urrestarazu recibiu do exilio de París en 1953; garda tamén os apuntamentos de páxinas que o profesor adoitaba repartir, e xunto a eles, a gramática composta por Urrestarazu, Euskal-Eliztia (escrita en eúscaro), a edición de 1955. O que a curou en París. De feito, a represión que seguiu á folga de dous días de 1951 supuxo un duro golpe para a rede do PNV en Vitoria-Gasteiz, e Umandi, e o resto dos seus compañeiros, non saíron ben. Umandi foi mantido primeiro no cárcere da rúa A Paz e, posteriormente, foi encarcerado a 100 quilómetros da capital alavesa. Tras percorrer Huesca e Pamplona, cruzou Hondarribia e Hendaia na bajamar do Bidasoa, e tras unha breve estancia no País Vasco Norte dirixiuse a París. “Un día, como sempre, fomos á escola de Andoni en eúscaro, e ninguén nos recibiu máis que a súa irmá. Díxonos que Andoni marchouse. Tres persoas, todas elas do PNV, déronse á fuga. Uns días despois, cando eles chegaron sans ao Norte e déronlle a coñecer na súa casa, nós tamén nos demos conta do que significaban ‘saír fóra’”. Son as palabras da nosa testemuña. Anos máis tarde, a histórica euskaltzale de Vitoria-Gasteiz Peli Martín deixou escrito que as clases de eúscaro de Andoni Urrestarazu resultaron imprescindibles para que aqueles mozos da capital alavesa concienciásense “” da “conciencia vasca”. Entre os alumnos de Urrestarazu estaban, xunto coa nosa testemuña, Obdulio López de Lacalle, Anjel Aranzabal, Peli Martín, José Antonio Arriola… é dicir, aqueles mozos que estudaron na Escola Diocesana da man de Don Ramón Narbaiza.

Instituto Ramiro Maeztu

No exilio de Umandi, pero acendida a fogueira, en 1957, empezarían a dar clases de eúscaro en Vitoria-Gasteiz, no Instituto Ramiro de Maeztu, edificio do parlamento actual. O Instituto de Filoloxía e Estudos Vascos, Ramiro de Maeztu, foi organizado con gran solemnidade. Estiveron auspiciados pola Delegación Territorial de Educación e Cultura de Álava, e tamén se organizaron varias conferencias con Joxemiel Barandiaran, Koldo Mitxelena, Arrue, Juan Gorostiaga… como relatoras. Un ano máis tarde, en 1958, as primeiras actividades espirituais en eúscaro en Vitoria, na igrexa de San Antonio; en Begiradorata, de ningunha maneira.

Peli Martín deixou escrito que se dirixiron ao Concello para solicitar a creación de clases de eúscaro no instituto. Pola súa banda, o Alcalde informou o Gobernador Civil que si, pero que o Concello non tiña a facultade de autorizar unha iniciativa desta natureza, senón que era a Delegación Territorial de Educación quen tiña a competencia. O gobernador, por suposto, nomeou e puxo en marcha ao seu director de corda naquelas clases de eúscaro. Segundo Peli Martín, un pouco descarado e con moita determinación, “criamos que era o momento de sacar as clases de eúscaro da clandestinidade. Abre a inscrición e contesta: Inscribíronse 244 persoas o primeiro ano, en 1957!”.

En 1959, un paso máis: o 15 de marzo, con motivo do 90 aniversario do nacemento de Raimundo Olabide, os euskaltzales de entón organizaron unha homenaxe no Teatro Principal da cidade, en contacto con Euskaltzaindia e baixo o patrocinio da Deputación Foral de Álava e o Concello de Vitoria-Gasteiz.

En 1962 tivo que ser suspendido polo Instituto de Filoloxía e Estudos Vascos Ramiro de Maeztu. Nese ano, a Comisión Territorial do Movemento tivo a intención de sacar as clases de eúscaro deste instituto e levalas á Oficina Central do Movemento. Ninguén se conformou con aquel traslado. Para empezar, ninguén se apuntou. “Así se disolveu aquel Instituto de Filoloxía e Estudos Vascos, e con el os grupos de estudantes que tentaron aprender eúscaro na nosa cidade”, nos escritos de Peli Martín. Con todo, non foi o final. A xente tentouno, ata que se renovaron as clases de eúscaro no colexio Jesús Obrero. Posteriormente, impartiranse na Escola de Artes e Oficios.

Solteiras casadas

Sendo ese o ambiente, como xurdiu, con todo detalle, a primeira ikastola de Vitoria que este ano cumpre 50 anos? A testemuña anónima ten a chave: "Pois que sería! En 1945 estabamos na Escola de Aprendices, mozos solteiros, casados en 1960 e con tres ou catro anos de fillos! Para entón, xa eramos abertzales, eramos nacionalistas, tiñamos sentimento, e cando Peli Martin veu preguntarnos si iamos escolarizar aos nenos en eúscaro, respondiámoslle que si.”

E así, o 4 de decembro de 1963, e o día ou o mes seguinte, subindo as escaleiras da casa da primeira andereño que estivo na posguerra en Vitoria-Gasteiz –rúa Zerkabarren 9, cuarta planta porta á esquerda–, os pais que levaron aos nenos sementaron a semente de Olabide Ikastola. Eran nenos Itziar Lopez de Lacalle, Arantza Aranzabal, Iñaki Arriola, Pedro Ignazio Elosegi… e o fillo maior de Izaskun Arrue, Rafael Pikatoste, entre outros. Itziar… Arantza… Iñaki… Na Escola da Diocese con Don Ramón Narbaiza, e con el no monte, e influenciado por Andoni Urrestarazu, fillos e fillas de nenas e nenos pais e nais de Umandi.

Esta Ikastola Olabide foi levantada sobre a pedra que se colocou antes da guerra. 50 anos, pero, en verdade, moito máis.