Cando chegou ao cárcere?

Estiven en dúas épocas. Primeiro, en 2002, detivéronme nunha redada de policías contra a violencia nas rúas. Tras tres días de incomunicación e sufrimento de torturas, fun recibido durante un mes no Módulo Novo de Alcalá Meco. A segunda prisión foi ditada entre 2007 e xaneiro de 2013, no sumario aberto por Jarrai-Haika-Segi. Anteriormente, o pai tamén foi detido polo caso 18/98.

Vostede subliñou que, aínda que estea presente na nosa historia a ese cárcere, non sabemos nada dela.

Na presentación do libro dixen a anécdota: un ano despois de entrar no cárcere, apareceu no barrio unha muller que coñecemos en todas as leas polos dereitos dos presos, con dúas bolsas de comida nas mans, para levarlla ao seu fillo. A muller non se daba conta de que desde os tempos de Herrera da Mancha, fai case 30 anos, está prohibido introducir comida polo exterior.

Aproveitou as referencias e referencias dos presos. Como son o traballo de recolección e o proceso creativo pola cela?

Un preso dicía que o cárcere se parece ao embude. No patio falabamos a miúdo da comida, chegamos ao cárcere e os primeiros días tes ganas para comer unha chuleta ou un bacallau, pero co tempo a saída do embude vaise facendo máis fina e ao final te contentas con dous ovos fritos dignos. Coa creatividade tamén: cando cheguei ao cárcere tiña grandes ideas, libro de cómic, libro de versos, poesía… Pero mentres tanto fun recompilando textos sobre o cárcere e ao cabo de anos deime conta de que tiña moita información e non sabía que facer. Por iso, o libro é máis collage que crónica. Hai moitas referencias, pero non todas. O rexistro, por cambios de cela, perdín unha chea de papeis.

Tamén colaborabas con Irutxuloko Hitza. A escritura axuda a escapar?

Dentro do cárcere cada un pode buscar as súas disciplinas, estudar, deporte, escritura… pero o preso que escribe pon o seu tempo no cárcere e practica ese tempo para fuxir.

Colaboraba con anterioridade en Irutxuloko Hitza. Seguir escribindo desde dentro permitiume seguir devorando información sobre San Sebastián. Estoulles moi agradecido.

Pódese escribir do cárcere sen tela nunca dentro?

Probablemente non. Os mellores textos escritos en prisión foron escritos polos presos, tanto creativos como académicos. Recordo ao profesor Pedro Oliver. Condenado no seu día por insumisión no cárcere de Pamplona, actualmente é probablemente o profesor do Estado español que máis investigacións realizou sobre a situación do cárcere.

O libro ocúpase do que o sistema penal do cárcere achega á sociedade.

Si. O cárcere é unha aberración social, cumpre a función de alfombra: mentres non vexamos as sucidades da sociedade, somos felices. Por iso, temos que facer unha reflexión colectiva profunda sobre a prisión. Sempre coñecín encima da mesa a discusión de si ou non o cárcere. Pero non é o mesmo gritar “os cárceres para os seus donos” que “rompelas as”. De aí a eterna pregunta: Que faremos cos delincuentes cando algunha vez sexamos un pobo libre?

É posible un pobo sen cárcere?

Estou seguro de que si, porque Euskal Herria é unha sociedade moi pequena. Creo na capacidade dos pobos pequenos para formar comunidade e Euskal Herria cumpre con todos os elementos para traballar outras experiencias. Necesitamos xente que pense niso.

No libro, Iratxe Retolaza escribiu unha análise sobre o peso da literatura penal no País Vasco. Tivo máis eco aquí que fose?

Máis que nos pobos de ao redor. A literatura penal ha sabido pór sobre a mesa unha realidade do pobo, pero tamén o que se escribiu deberíanos dar que pensar. Son textos moi políticos. Sarrionandia marca aí unha liña moi clara, non tanto polos textos, senón porque pasa de ser escritor a ser encarcerado na rúa. Outro tanto ocorre con Mikel Anza na actualidade, a pesar de que se trata dun caso diferente polos anos que pasou fóra.

Con todo, a relación entre o cárcere e a literatura vasca é moi antiga. Se nos fixamos na guerra de 1936, Jokin Urain fixo un gran traballo no libro Ez dago etxean. Máis tarde, no libro Linguae Vasconum Primitiae de 1545, Bernart Etxepare publicou varios versos escritos por primeira vez en eúscaro desde o cárcere.

Máis que un testemuño persoal, o lector recolle o reflexo da vivencia colectiva.

Si, e a maior parte da literatura penal que aquí se escribiu escribiuse desde esa perspectiva. Hai excepcións como os Días de Iñaki De Juana ou a Cociña Chave de Josu Urrutikoetxea. A pesar de ser textos escritos desde min, non profundan tanto no corpo ou na forma de estar cada un no cárcere; é máis a achega colectiva.

Ultimamente hai moitos libros nos que aparecen reseñas musicais. Vostede pechou cada sección cunha canción.

O uso da música, ademais de ser unha característica do melómano, é un exercicio relacionado coa discapacidade do cárcere. Hai tempo que se prohibiu o acceso á música nos cárceres. Eu tiven a oportunidade de comprar música e escoitar algúns dos traballos que se acababan de producir en Euskal Herria, pero non é o habitual. Son as cancións que puiden conseguir nos últimos anos ás que me refiro no libro, máis vellas, as que non podía nin sentir falta nin escoitar.

Tiven a sorte de comprar, pero non puiden crear música. Rexeitáronme todas as solicitudes de instrumentos en nome da seguridade. Contei no libro que os de The Clash fixeron en Londres campañas de “Un preso, unha guitarra” para meter aos instrumentos no cárcere, pero as dificultades son enormes.

O título da canción de Lisabö, Hemen naiz, ez gelditu baina. Pero a sombra do cárcere queda no preso.

Si, iso é o que menciono co poema de Sarrionandia ao comezo do libro: “A mente de quen estivo preso non para de volver ao cárcere”, pensando quen estará logo na cela que vostede deixou… Mentres estaba no cárcere lía o poema unha e outra vez e dicía, “é imposible, de aquí salgue e que demos vaiche a devolver a mente!”. Pero comprendín o que dicía Sarrionandia, un ano despois de saír á rúa. Estar prisioneiro non se pode extirpar, queda aí, aínda que nós non quedemos. n