Do mesmo xeito que a existencia dunha guerra sucia pódenos levar a pensar que houbo unha guerra clara, atrevémonos a dicir que houbo guerras diferentes en canto a tamaño. A Gran Guerra é o nome que damos á destrución que causou entre 1914-1918. A pesar dos maiores que se produciron no futuro. Aínda que unha guerra nunca poida pasar desapercibida, polo menos para quen a viviu. Pero o 14, ademais de grande, non foi en absoluto alleo aos vascos; quedounos só ao norte. Con todo, os amigos da araña lembran a efeméride. Ademais de pór en liña os textos das publicacións Eskualduna e Euskadi que se publicaron semana tras semana, dicir que a nosa literatura recibiu a I a través das crónicas e os recordos dos que viviron. O testemuño máis fiel da Guerra Mundial. Con crónicas de Kirikiño e Batxi, por exemplo, ou a 57 de Jean Elizalde en Gerla. Pero tamén é certo que a narración e a novela tomaron o tema, tamén no século XX XXI.ean. Os Mortos sen Óso publicáronse no salto de dous séculos.

Nesta novela, a segunda de Xabier Montoia, “deunos outra sorpresa”, dicía Markos Zapiain naquela ocasión, cóntannos os avatares da guerra dos soldados Jean Etxegoien e David Mandel. Un vasco, outro ruso, ambos son franceses no papel, e máis importante na primeira liña da guerra. Claro, os das batallas son terribles, sen caer nunca na narración dun partido de fútbol. Son terribles os descendentes da batalla, “separade do corpo os brazos, as pernas soltas, as partes inreconocibles dunha cabeza”. Pero o mesmo dá que sexan terribles aquí que até a seguinte batalla: As conversacións entre Etxegoien e Mandel sobre o amor, a vida pasada, a humanidade, a guerra, a sociedade, o futuro. Sen esquecer a amizade. É a historia dunha amizade extrema e cruel. Amados lectores, mortos sen óso. E non demasiado hospitalario cos vascos: por exemplo, cando se lles une Piarres Landa, o de Sara, 57 –como Jean Elizalde–. “A ese ignorante que nin sequera sabe francés?”, di o escolarizado Etxegoien. “Outro fodido vasco! Un odioso violador de ovellas e de esposas mortas”.

Pero, sobre todo, no medio da maior barbarie, estamos ante unha canción a favor da vida. Ou a noite: “A loita de todos é a mesma: un momento máis, aínda que non sexa máis, seguir vivindo, aínda que teña que padecer por xunto. Ninguén quere abandonar este mundo inmundo!”. Non sei por Rosario, como dixo aquel revolucionario da santa María: “Mellor dobrado pero vivo que orgulloso dentro dun catabut”.