É vostede o príncipe Luciano Bonaparte do século XXI.

Non, pero tocoume seguir o mesmo camiño que el. Ademais, os dous recibimos unha gran axuda e apoio na nosa traxectoria. Agora, por exemplo, teño o meu taller en Sara e o ano pasado, o 1 de outubro, cheguei alí ás 11 da mañá e ao tres da tarde tiven en casa a un pai chamándolle á porta, Marie-Pierre Pradere, co programa de traballo das dúas primeiras semanas na man: todos os días, pola mañá, unha persoa esperaba a entrevistarme; despois de comer, outra. A terceira, á noitiña. Así todos os días, festas e semanas, sábados e domingos. Isto é extraordinario! Si fose como unha persoa normal, como coñecer e rodear aos falantes axeitados? Canto tempo terei que empregar niso...?

Acabas de publicar os euskalkis. Na entrada di que en 1989 comeza o seu traballo, que leva 25 anos en isto…

En 1989, o Concello de Errenteria creou o Premio Koldo Mitxelena de Investigación, e ocorréulleme analizar o tema do eúscaro en Álava, xa que Mitxelena foi o primeiro que estudou en eúscaro en Álava. Traballei e gañei o meu premio. Pero quedei con ganas de saber máis, e seguín traballando. Fun aos pobos euskaldunes dos arredores de Álava: Primeiro ao val do Deba, a Oñati e Aretxabaleta, e despois ao Goierri. Despois, a Navarra, a Urdiain. Escoitei o eúscaro e pareceume moi especial. Bonaparte, pola súa banda, introduciuna no guipuscoano. Pareceume unha decisión equivocada e pregunteime: “A ver si non só equivocouse aquí, senón noutros lugares, ou si o eúscaro cambiou desde entón”. Logo andei entre Rentería e Irun, no Baztan, pasei a Iparralde… Por exemplo, en Iparralde, Bonaparte distinguiu tres dialectos en Lapurdi e na Baixa Navarra. Eu, con todo, non notaba tanta diferenza no eúscaro. Tomei a miña decisión: “Teño que coñecer Euskal Herria dun lado para outro e ver en que está o eúscaro de hoxe”. Así empecei.

Bonaparte equivocouse na clasificación ou o eúscaro cambiou desde entón?

Sobre todo a segunda: o eúscaro cambiou moitísimo. Por suposto, como Bonaparte era humano, tamén cometera erros. Por exemplo, ordenou a un sacerdote de alí que fixese algunhas traducións á linguaxe de Urdiain e Etxarri Aranatz. Naquela época non había moita xente que soubese o que era a dialectología e aquel cura, ao parecer, pensou que Bonaparte quería que o eúscaro fose “bo” e traduciuno ao euskera de Tolosaldea, que naquela época considerábase o eúscaro bo e elegante. Bonaparte, á vista desas traducións, incluíu no guipuscoano a Urdiain e Etxarri Aranatz.

A clasificación de Bonaparte é válida hoxe en día?

Como testemuño histórico, si. Polo demais, creo que é demasiado separar tres dialectos en Lapurdi e na Baixa Navarra. Sobre todo, aí é onde vexo o erro na clasificación de Bonaparte. Os demais son detalles.

Di vostede no libro que houbo unha interrupción da linguaxe entre xeracións.

Non é unha interrupción súbita, pero é evidente que os pais e os seus fillos falan de forma diferente. Entre avós e netos vese máis clara a diferenza. No entanto, debo facer unha observación respecto diso. Non é tan evidente nos lugares onde a lingua é forte. Deamos un Ondarroa, un Azpeitia, un Araitz… neles non é tan completo. En cambio, en Durango, ou en Urdiain… nos pobos nos que a situación do eúscaro é máis delicada, a escola foi a principal fonte de recepción do eúscaro, e a escola e a de casa foron demasiado diferentes. Iso fixo que os pais e nais e os seus netos falen dunha maneira tan diferente. E iso trouxo e traerá problemas.

En 2008 escribiu o libro Euskalkiak, euskararen dialektoak. Desde entón percorreu o camiño, e tamén hai novidades…

Polo menos, hai dúas novidades e son moi significativas. Por unha banda, a relativa á orixe dos dialectos. Desde o punto de vista clásico, os dialectos son moi antigos. Con todo, non se realizou un estudo exhaustivo. O tema foi abordado pola historiadora Elena Barrena. Nas montañas situou as orixes dos dialectos. Isto implica implicitamente que os dialectos son da época pastoril, moi antiga. Mitxelena viu a situación moi diferente. Na súa opinión, os dialectos son os descendentes dos romanos aquí. Hoxe en día podemos dar por suposto a visión de Mitxelena, e a miña achega foi pór a orixe dos dialectos vascos nos núcleos urbanos e dar importancia aos camiños que unen eses núcleos urbanos. En función diso, producíronse seis xacementos: Pamplona, Vitoria-Gasteiz, eixo Tolosa-Hernani-Donostia, eixo Gernika-Bermeo-Zornotza –e quizais Durango–, a costa de Lapurdi. No Leste tamén houbo un lugar de orixe significativa, pero non vexo con claridade a súa localización exacta.

Buscas en Zuberoa…

Ao principio pensaba que podería estar en Zuberoa, pero Zuberoa foi moi pequeno, e con todo, as innovacións do leste foron moitas e estendéronse a un campo moi amplo: Baixa Navarra, Este de Lapurdi, Roncal e Salazar. Para que isto sexa así, tiveron que partir dalgún núcleo forte, dalgún lugar cunha forte infraestrutura… Querendo entender esa situación, veume á memoria o exemplo de Álava: é dicir, hai vinte anos ninguén pensaba que en Álava se puidese producir nada, porque o consideramos absolutamente castellanohablante. Do mesmo xeito, é posible que Biarno e Huesca, aínda que hoxe en día son castellanoparlantes, sexan berce do dialecto oriental. Non quero dicir que iso fose así, senón que temos que deixar esa porta aberta. As investigacións futuras traerán luz.

Temos os dialectos por unha banda, os subdialectos por outro. Estás a tentar afinar o mapa dos dialectos.

O propio Bonaparte dixo que había subdialectos e separou 25. Eu tamén dixen que hai subdialectos, pero até agora non os expliquei nunca. Esta foi a segunda gran novidade de Euskalkiak. De face ao futuro, quédame analizar as linguaxes. Neste libro presentei seis, e para a seguinte deixei os demais.

Non imos empezar a ventilar aquí e agora as características morfo-fonolóxicas. Aí está o libro a disposición do lector interesado. Estás a traballar en solitario?

Fágoo a soas, si e non. En comparación coa época de Bonaparte, hoxe en día existe unha extensa bibliografía, traballouse moito. Non teño necesidade de ir a todos os pobos. Moitas veces, traballo sen saír de casa, lendo e utilizando traballos doutros. Por suposto, despois tócame ir ao sitio e comprobar os datos, pero é fácil comprobalos. Bonaparte, pola contra, partiu de cero e sempre é duro partir de cero. Iso é o que temos que confesar a Bonaparte. Ás veces dixéronme que son o principal adversario de Bonaparte, e eu digo que non, ao contrario, que son o máis grande dos partidarios de Bonaparte, porque durante moito tempo vin mellor que ninguén o difícil que é facer este traballo. Bonaparte, ademais, traballou moito peor: era castelán, vivía en Londres… El si que tivo mérito!

Recoñecéuselle ese mérito?

Non suficientes. Bonaparte é coñecido polo seu traballo sobre os dialectos do eúscaro, pero, ademais diso, foi o encargado de abrir o novo sistema ortográfico en toda Euskal Herria. En Iparralde, Xaho xa fixera algunhas propostas, pero as súas noticias non chegaron ata que apareceu Bonaparte. Bonaparte, pola súa banda, reivindicou que había un dialecto forte, como o da Toscana en Italia, e que o eúscaro de Gipuzkoa debía ocupar ese lugar. Todo iso non se lle confesou a Bonaparte. Doutra banda, no século XIX, os de aquí criamos que o eúscaro era unha lingua salvaxe, que non servía para nada. E unha gran personalidade veu de Londres e aprendeu euskera, sorprendeu ás autoridades e á gran xente de aquí. E non só no interior de Euskal Herria, senón tamén por Europa.

Pero o gran barco de Bonaparte quedouse alí. A dialectología non se adiantou durante moitos anos.

A falta de Universidade é a razón principal, a clave, non só no referente ao idioma, senón tamén no referente á historia, arqueoloxía… en todos os ámbitos. Até 1980, quen querería aprender algo tiña que ir a Valladolid, Zaragoza, Bordeus… E, aínda que fose a estes lugares, non tiña ocasión de aprender os nosos temas. Por iso estamos atrasados. En canto á dialectología, Bonaparte debuxou un mapa dos dialectos vascos, pero non sinalou con exactitude as súas características. Estes traballos realizáronse noutras linguas desde hai tempo, e eu, por exemplo, estou a referirme agora, no século XXI, co obxectivo de dar a coñecer as características dos subdialectos e da linguaxe.