Antonia Maria Manot…

No pobo no que eramos Manotas, eu sempre fun Antonia Maria Manotas Garcia, e os meus familiares sempre foron Manotas Garcia. Niso, na época na que morreu a miña Jon, empezaron en Barcelona e non aparecían os nomes de Manotas en ningún sitio. Puxeron a John a Manot. Eu, pola miña banda, dicía que eramos Manotas, como lle ían a pór a Manot! O meu fillo maior, Mikel, dirixiuse ao rexistro, buscando a Manotas, pero non, que non aparecía máis que Manot, que debía ser creado pola xente do pobo.

O seu fillo Kepa díxome que tiña 85 anos.

Son de 1929, de 14 de xuño, nacido en Zalamea de la Serena [Badaxoz, Estremadura]. A máis bela de todas as nacións! Na zona atópanse Esparragosa, O Porto, Higuera, Monterrubio… Pobos moi pequenos, non só médicos, son case veciños. Pola contra, Zalamea de la Serena é un pobo.

Erades uns campesiños na vosa casa.

Agricultores endurecidos. Os pais tiñan terra, sementaban trigo, avena e demais. Tiñan mulas para a labranza. Era o seu oficio. Unha vez ao ano mataríanche o porco e de alí virían chourizo, lombo, morcilla...

En casa campesiños, pero vostede non ía moito ao campo…

Se eu era a institutriz! Eramos cinco irmáns, dous mozos e tres mozas, eu o maior, e señorita! Todos os días ían co seu pai a valmontes, con mulas. Esta señorita ía coser. Os meus pais decidiron que eu non tiña parte niso. Sen dúbida, Antonia María era o que querían. A máis anciá destas casas. Entre nós, eu!

De Zalamea de la Serena viñestes a Zarautz.

Primeiro, a miña irmá, Anita, que agora está en Zalama. Foi o primeiro en chegar, acompañado do seu marido. Empezou a traballar aquí nunha fábrica. Detrás del viñeron o meu irmán Fernando e os meus pais. Eu quedeime alí, casado cun pastor. Entre ovellas, basta de ser unha señorita! Tiña 21 anos cando casei, cando estaba a esperar. Logo viñeron os nenos un tras outro, sete; ademais, un aborto e outro que morreu, nove en total. Tiña cinco fillos cando chegamos e xa estaba aquí o maior, Miguel, cos meus pais. Estaban a descargarme.

Na década dos 60 vostedes estaban aquí, en 1962.

Si, o meu Mikel fíxoo aquí e a comuñón cos meus pais. Ti sabes moitas cousas de min, eh!

Lin algo por aquí e por alá. A última, a entrevista que lle fixo Bernardo Atxaga na revista Erlea.

Alégrome de que me lembren!

Sempre dixeches que a xente se acordou de ti, cantas persoas visitáronche despois de matar a Jon.

Si. Vostede non sabe canto custa iso para unha nai que perdeu ao seu fillo! Afluencia de público en casa. Moi ben. Eu perdín ao meu fillo, como me dixo el, pero gañei moito en Euskadi! Despois do de Jone, eu vagaba pola rúa e, fronte a min, tres ou catro mozos excelentes, aos que non coñecía en absoluto: "Adeus, mamá! Adeus!”. O vir de Zalamea foi para min un ceo, mesmo antes de que ocorrese o do meu fillo, porque a xente me axudou moitísimo. Caín coma se baixaría do ceo en Zarautz, todos me axudaban.

Antes de Zarautz nunca viras o mar!

Nin falar! É el quen ten que sacarnos as fabas da marmita! Non era máis que un charco malo que nos levaba a lavar a roupa cunha cesta sobre a cabeza. Era unha especie de pesebre, a unha distancia de Zarautz a Getaria, para lavar a roupa e tocar a lejía. Unha vez limpa, retire a cesta sobre a cabeza e cara a Zalamea. Aquilo non era vida! Aquilo era matarse no traballo! A vida está aquí.

Aquí tamén había traballo. Durante trinta e dous anos traballou no colexio dos franciscanos, servindo na cociña.

Tiña que formar a miña familia! Cheguei e pronto empecei a traballar con eles. Frades moi novos, guapos e guapos… Que guapos! Se non mo pediron, viuno! Ja, ja, ja. Traballaba nos monxes de doce a catro. Só eu servía a comida a oitenta nenos. Bo, ás veces alí viña frei Bartolo: “Estás a suar. Axudareiche”. Dous meses despois de empezar a traballar, o pai Biain chamoume: “Antonia María, a dirección reuniuse e decidimos que os fillos se poñan ao choio e lévennos a casa o diñeiro necesario”. Durante seis anos trouxen o pan a casa, ata que Mikel e Jon empezaron a traballar. Eu dixen aos franciscanos: “Bastante, os fillos están a traballar, non terei que levar máis pan. Grazas!”. Os frades axudáronlle, desde logo.

Mikel e Jon, os dous maiores.

Miguel creceu aquí primeiro cos seus avós. Tamén estaban aquí os seus tíos. Aquí fixo a comuñón, empezou a estudar nos monxes. O resto tamén estudou no colexio dos Franciscanos, onde se incorporaron aos seus postos de traballo tras realizar os estudos.

E despois, que pasou? Sentía vostede algo?

Ao principio, nada. Polo demais, nada antes de que sucedese o de Jone. De feito, nós eramos de Estremadura, o eúscaro era a lingua de aquí, pero non nos parecía a nosa. En que consiste ser egoísta! Non nos parecía nosa. Bo, recordo que Jon traballaba na fábrica de Plásticos Zarauz. Ao mediodía viña xantar e dicíame: “Mamá, por que non aprendes eúscaro?”, “porque me custa moito, fillo meu”. O meu Jon dicíame unhas palabras en eúscaro, pero se me esquecían no aire. Primeiro era Juan, pero quería a Jon. “Nai, Juan non é máis longo! Jon é un pouco máis pequeno!”. As súas contas. Quizá cos seus amigos váiase ao monte e, de volta, ten catro ou cinco sacos no dormitorio de Jon. “E estes sacos de durmir?”, “os amigos deixaríanos, mamá”. Así.

Cando soubo que lle faltaba Jon?

Agosto. Quizá en xullo. E matárono en setembro! Traballou até a última hora, primeiro en Zarautz, despois na fábrica Xey de Zumaia. Cando o mataron enviáronme o sobre desde a fábrica de Zumaia. Moito diñeiro! Asusteime ao vela! “Non pode ser, a cuestión é máis pequena, seguro”. “Collédeo, era un bo mozo”, dixéronme. Entre os traballadores de Zumaia, que traballaban en Zumaia, recolleron o diñeiro.

Viuna dous ou tres veces, mesmo despois de abandonar a casa...

Bo, Jon foise de casa e vino en Donostia, en Iparralde, e nun pequeno pobo da zona de Zumarraga. Recordo a Zumarraga, porque lle levei rosquillas: “Mira, os meus amigos non van estar enfadados hoxe”, díxome. O de Donostia/San Sebastián foi moi emocionante. Eu sabía que había salsa, pero non esa espesa. Mikel díxome que Jon quería ver aos irmáns máis pequenos. Así era! “Pois imos”, díxenlle. E collemos o coche de Mikel e fomos ver a Kepa e a Perdi. Os seus nomes están traducidos ao euskera no xulgado; antes eran Pedro e Fernando. A Fernando, en eúscaro, puxéronlle Perdinanda, pero é moi longa, e chamámoslle Perdi. Fomos á parte vella, onde estabamos sentados no coche, esperando a que Jon aparecese. Un día, un mozo de pouca altura, ben vestido, unha especie de carteira debaixo do brazo, unhas lentes… Parecía un profesor. Non lle recoñecín! Viña disfrazado. Non era Jon que eu coñecía. E os bicos alí! Eu non sabía nada de política, eu quería ao meu fillo!

Tamén o viste en Barcelona…

Fun, pero non me deixaron ver. Pasei o día no cárcere esperando vela, ata que se fixo de noite e pechouse. Bo, non me deixaron. “A ver si tedes corazón, quero saudar!”. Non me permitiron dar o último adeus. Tivérona como un can… A última que vin no xuízo. Por unha banda, unha multitude de gardas civís rodeando a Jon, e polo outro, nós sentados. “Non podo bicar ao meu fillo? Non podo bicala?”. Falaron, ao parecer, e asentiron cun bico. Fun e biqueina. Díxenlle que todo estaba rodeado de gardas civís. “Sabe o que teñen que facer?”. “Si, mamá, xa o sei, desde que me colleron!”. Vinlle algo e baixei a camisa un pouco. Todo estaba lívido: “Oh, fillo meu, que che fixeron? Como tes o corpo?”. “Si, nai, así! O encapuchado viña ao meu lado e dicíame: ‘Vasco-estremeño, es duro. Por ti non caerá ninguén!”. E as últimas palabras de Jon que me dixo a min: “Non te preocupes, mamá, vas perder un fillo, pero vas gañar moitos en Euskadi”. E así foi.

Os militares non lle permitiron dar o último adeus ao seu fillo. O teu fillo Mikel saudouna á hora da morte, cando foi fusilado.

Non queriamos deixala soa. Di que Mikel nunca esquecerá aquela mirada de Jon. Non se pode esquecer. Eu non tería conciencia, non podería… Desde entón, si, xa estivemos en Barcelona e onde a mataron. Estivemos alí cos avogados [Marc Palmes e Magda Oranich] e, o último, cando fomos a Cataluña, fomos ao lugar onde o mataron, colocamos a ikurriña, as flores… Tamén teñen unha placa no lugar onde mataron ao meu Jon. Con todo, colócanse no momento do evento e cando non hai nada recóllenllo, se non llo levan.

Este ano fusilaron ao teu fillo e a outras catro persoas. Como pasa agora os 27 de setembro?

Son moitos anos e chegas a aceptalos. Pero sempre o lembras. Con todo, morreu polo que el cría. Aquel 27 de setembro Txiki foi asasinado, Otaegi foi asasinado e outras tres persoas foron asasinadas en Madrid. Non se ouve o seu nome. A irmá dun deles fala [Flor Baena]. Outro non ten familia [Ramón García Sanz]. O terceiro, [José Luís Sánchez Bravo], non parece que teña moita familia. Ademais, xa sabes, en Madrid, e alí non hai nada que facer...