Publicou o libro Landan de Zamora da man da Asociación Cultural Intxorta 1937. Segundo el, quedou en liberdade coa falsa amnistía de 1977. Foi profesor de eúscaro na Escola Pública até a súa xubilación. O ano pasado, tras residir en Etxarri Aranatz durante dezanove anos, volveu a Eibar con María Luisa Ruiz Arana, parella da falecida.

Como lembras o barrio de Altzola e a infancia?

Pequeno pobo de nenos. Co bo e o malo que teñen os barrios pequenos. Faltaban moitas cousas que se sucedían nos grandes pobos, pero había moito coñecemento mutuo, solidariedade. Viña moita xente ao balneario, así que había moitas castellanoparlantes.

O teu pai colocara a ikurriña o día da inauguración do Batzoki de Altzola, antes da guerra de 1936. O seu pai tivo que ir á fronte.

Iso é o que creemos. Eu sóubeno despois, que mo contou o meu irmán, que aínda tiña tres anos. Un dos paisanos dixo ao seu irmán: “O teu pai puxo a ikurriña”. O pai nacional chegou ao pobo e foise á fronte de guerra, fuxindo. El e outros, jeltzales. Un dos que quedaron foi asasinado alí, outro foi trasladado ao hospital e outro foi liberado por un "señor" do pobo que se marchou do seu lado. Fusilaron a moitos cidadáns en Altzola.

Despois da guerra, estudaría nas Escolas Nacionais do franquismo?

Si. Nós non cantabamos Cara ao Sol, pero tiñamos fusís de madeira e desfilabamos polo patio. No inverno diciamos “Señorita fai frio”, e el “desfile, pin, pan, pin, pan”. Todos os días colocabamos a bandeira de [España] no balcón da escola. Eramos nenos e divertiámonos/divertiámosnos, loitabamos. Aquilo era un xogo para nós. Non tiñamos conciencia do que sucedera durante a guerra.

O meu pai era traballador. Pero aprendera.

Si, o meu pai contábanos contos en eúscaro. Tiña moita capacidade, recibiamos os seus contos con naturalidade. Hoxe lémbroo con asombro, tiña unha asombrosa facilidade para ler. Escoitabamos ao noso pai en guipuscoano e en biscaíño, adoitaba utilizar ambos os mesturados. Mendaro, Altzola e o eúscaro límite de Elgoibar. O eúscaro de Altzola é así. Logo, de mozo, axudoume moito, fixen amigos facilmente polos dous lados.

Ao trece anos fuches ao seminario. Coñeceu os seminarios de Saturraran, Vitoria e San Sebastián. Por que che fuches?

Pola miña nai, a miña entrañable nai.Era de Zaldibar, tamén euskaltzale. Eramos cinco irmáns, tres chicos e dúas mozas, eu a terceira.Antes de que eu fose sacerdote foi o meu irmán maior, el deixouno e a miña nai díxome: “Por que non vas ti?”. Apenas lembro a época de Saturraran. Despois, falando cos amigos, lembramos que había moita disciplina. Non podiamos andar de dous en dous, só de tres en tres. Non aceptaban amizade entre dúas: Chamábannos “Nunca dous, ao menos tres”. Si ve a dous, castigo. Baixábannos a nota. Fun a Vitoria con 17 anos, de neno. Estudei filosofía e humanidades, logo en San Sebastián, o último ano de filosofía e teoloxía durante catro anos.

E logo fuches cura.

Fun ordenado sacerdote en Lourdes, foi un ano especial, a basílica de alí acababa de construírse, por iso.

Para entón xa terías algunha idea do que era Euskadi, non?

Si. Cuns 18-20 anos, atopei ao meu pai o libro De Guernica a Nova York pasando por Berlín, do lehendakari José Antonio Agirre. Lino con gran curiosidade. Non tiña moito coñecemento do patriotismo e axudoume moito. Fixen as miñas primeiras reflexións serias sobre a problemática de Euskal Herria. Xunto ao libro, o meu pai levaba no escudo un pequeno lauburu de prata.

En 1954 Franco inaugura o seminario en San Sebastián. Ti estabas presente. Cal era a atmosfera de entón?

Entre os seminaristas, en certo xeito, existía o sentimento nacionalista vasco. Pero na rúa non se notaba iso. Recordo a Franco sobre o escenario, pronunciou un sermón, rodeado de militares. Pasou polo corredor e ao redor das palabras “Viva o Papa”. Roman Orbe, falanxista e profesor de teoloxía, dicíanos con orgullo que era partidario de Franco. Por primeira vez deime conta de que había unha especie de rexeitamento cara a el. Pero o ambiente non era político, non falabamos de política. Entón tiven as miñas primeiras sensacións patrióticas fose de casa contra o réxime.

Con 25 anos fuches cura ao barrio de Marín, en Eskoriatza.

Eramos jovencitos, tiñamos pouca experiencia, pero foi unha bonita experiencia. Os alumnos eran jovencitos e o nacionalismo rexurdiu de forma natural no pobo. Traballabamos o teatro e a canción, organizados pola miña conta. A misa dábaa en latín e a doutrina e as cancións en eúscaro. Ao cabo dun tempo, no bispado tendíase a cambiar de localidade. Propúñanme ir a outros sitios e eu dicía que non. En 1963 aceptei ir ao barrio Azitain de Eibar, non podía dicir que non. As experiencias foron enriquecedoras, pero agora doume conta de que era dono e señor do pobo. O cura era unha cousa terrible. Lémbrome a min mesmo como un mozo, e un dos maiores do pobo.

Como volviches entrar en ETA?

Por min non entrei en ETA. Tiña un amigo [a parella actual, María Luisa], que me pediu que me levase a un grupo de amigos dun sitio a outro. Díxome que eran membros de ETA. De Eibar a Mondragón e levalo. Tiña uns 600. O coche en cuestión chegoume nun rifle por hora.

Supoño que estaban armados.

Si, un deles, para deixar as cousas á vista, sacou a pistola e fixo unha demostración diso. Non me fixo impresión.

Quen eran?

Jokin Gorostidi, Javier Larena, Unai Dorronsoro e Teo Uriarte. Pottolo, Mudito... Só coñecía os alcumes. A dirección de ETA atopábase de cando en vez en casa de María Luisa.

Tamén coñeciches a Txabi Etxebarrieta.

Si. Varias veces leveimo en coche. Eu tiña unha impresión bastante pesimista sobre Txabi. No debate político era moi falador, tomáballe o aspecto de bilbaíno. Logo decateime de quen era. Até que punto era ideólogo e pensador...

Posteriormente, en 1968, Txabi Etxebarrieta foi asasinado en Benta Aundi (Tolosa).

Foi unha época dura para nós. Iñaki Sarasketa caeu en mans dos cans e por medo a que cantase os seus nomes, Maria Luisa e eu fómonos a Barcelona. Despois duns días, tras saber que non había ningún movemento en Eibar, volvemos.

Pouco despois ETA asasinou a Melitón Mazás. Os historiadores afirmaron que o asasinato de Txabi Etxebarrieta “axudou” a Mazás a dar o paso de morrer. Ten vostede a mesma opinión?

Quizá. Non sei si foi polo asasinato de Txabi. Creo que xa se decidiu matar a Mazás.

Sendo sacerdote, como se tomou o asasinato de Mazás?

Foi terriblemente duro para min e para todos. Como os primeiros atracos. Cando ETA empezou a roubar diñeiro en bancos, á xente custáballe aceptalo. Quizá foi máis fácil aceptar a morte de Mazás que roubar diñeiro. Evidentemente, cando chegaron os outros asasinatos, foi máis difícil de aceptar. Eu xa estaba no cárcere.

Aínda estabas en ETA.

Despois da morte de Txabi tamén era colaborador, legal, non era membro de ETA. Ao volver de Barcelona, deime conta de que os cans me seguían. María Luisa pasou á clandestinidade, e entón dixéronme si quería entrar en ETA. Dixen que si, pero a decisión foi moi difícil e difícil.

Como é ese momento?

Anos despois de entrar en ETA, un amigo díxome: “Eu tamén podería entrar en ETA igual”. Nunha parte desenvolvíase segundo as circunstancias e a min sucedeume.

Quen era o seu amigo? Vive?

Si, pero non lle direi o seu nome.

Un sacerdote forma parte dun grupo armado.Que pensaría o bispo?

Non sei... Escandalizaríanse na igrexa, claro. Entrei na clandestinidade e meditei: "Segundo a doutrina da Igrexa, a entrada dun sacerdote nunha banda armada é unha contradición de Cristo. Pero son deste pobo e fixen esta elección. Mirei á igrexa e pensei, como cristián: A Igrexa sempre tomou as armas. O emperador romano Constantino tivo grandes loitas consigo mesmo no momento de utilizar a violencia. Presentáraselle unha cruz. Pois a min tamén. Os cristiáns organizáronse en grupos armados e mantiñan contacto con Constantino. Estivo a piques de perder a guerra e os cristiáns uníronse a ela.Na Idade Media tamén houbo grandes loitas na Igrexa, armadas. Por exemplo, a Igrexa autorizou a invasión de Navarra.

A historia do noso pobo...

Si. A Igrexa implicouse na violencia ao longo da historia. Bendixo o Levantamento Nacional de 1936. Onde se protexeron os requetés de Navarra? As igrexas foron lugares de organización da Sublevación. A maioría das guerras benditas e dos bispos puxéronse ao lado de Franco. Entón tal escándalo porque algúns sacerdotes andaron coa pistola contra os franquistas? Que eu atacara a Franco cunha pistola? Nun grupo armado? É unha contradición? É posible. Pero foi esa práctica da Igrexa, a miña tamén ten que ser entendida dentro dela. A miña e a de moitos outros.

Capturáronche en Mogrovejo, en Santander, coa dirección de ETA. Fuches torturado.

E, ademais, cunha enerxía terrible: “O teu non es cura. O bispo está contra tí” para empezar. Leváronme a San Sebastián e léronme o que dicía o bispo na primeira páxina da periódico Unidade. O Bispo refutó o que o xornal escribira. Jacinto Argaia era bispo e defendeume. Era partidario de Franco, por suposto, pero desempeñou un papel moi especial no proceso de Burgos, onde foi asasinado.

Cóntanos como viviches o proceso de Burgos.

Nós queriamos politizar o proceso. Dar a volta ao xuízo, denuncialo, xulgar en certo xeito ao franquismo. Desde hoxe parece incrible, pero hai momentos na historia... –é difícil explicar por que e por que– no que se levanta o pobo. A xente estaba farta do franquismo, levaba moitos anos baixo a ditadura. A xente estaba na rúa, no País Vasco e tamén en España. Con motivo do proceso de Burgos, os sacerdotes do mundo movéronse ao noso favor. Sei moi ben o que lle contou María Luisa, el estaba en París. Nós fomos só uns mozos valentes, dalgunha maneira fomos espoletas dunha situación social.

Como foi o xuízo?

Preparámolo moi ben. Cando os xuíces empezaban a falar, cortabámolos. O meu labor foi “tocar” a igrexa. Quería parecer un sacerdote, un membro da banda armada, cunha pistola. Queriamos provocar esa discusión entre os sacerdotes. Naturalmente, non me deixaron, pero conseguín que aparecese vestido de sacerdote. Leveime unha especie de chaqueta de sacerdote e púxenme a folla no peto, diante do xuíz. Non tiña intención de seguir ao cura, pero púxenme a discutir. Armas si ou non? Claro que non logramos discutilo, pero foi bonito. O meu avogado Ramón Camiña, do PNV, preguntoume por un momento: “Vostede recoñecería a súa pistola?”. Levanteime para sinalala coa man e todos se moveron na sala. Había moitísima tensión, e a nós gustábanos.

Logo partiuse ETA: E V e VIN. Vostede VIN.aren marchouse.

Este foi o meu primeiro debate teórico importante. Até entón non houbera unha discusión política profunda. Algúns discutiron no noso nome, pero no grupo non se toman decisións, porque non hai documentos externos. Máis tarde recibimos moita información, unha chea de informes de moitas tendencias. A miña idea fundamental foi esta: “A clase traballadora solta Euskal Herria ou non vai conseguir realmente a liberdade. A independencia política non libera ao pobo”. A loita armada non tiña prioridade para min; podíase lograr a independencia, pero non a liberdade real do pobo. Pensei que iso non se cumpriría sen que a clase obreira fose liberadora e libre.

Vostede púxose claramente de acordo coa súa actitude.

En Zamora tivemos poucas controversias sobre a loita armada, pero pedíasenos tomar a postura desde fóra. A opinión maioritaria foi a seguinte: “Lemos unha chea de documentos, pero non coñecemos o ambiente da rúa. Temos que estar fose para promover o debate. Decidirémolo cando esteamos fose”. Eu deille a adhesión ETA VIN.ari. Tomei oficialmente a postura.

O cárcere de Zamora foi especial.

A Igrexa tivo unha gran responsabilidade sobre o sucedido en Zamora. Non era un simple cárcere do Estado, senón que tamén participou o Concordato da Igrexa.

Viu vostede ben o asasinato de Carrero Branco?

A alegría foi xeral e celebrámola. Esas cousas son relativas, hai que entendelas na represión do franquismo.

Como viviches ser chamado españolista?

Afasche. “Eu elixín ese camiño e díxenlle a alguén que non era tan patriota como eu”. E aínda hoxe é así. Que Euskal Herria tiña que ser dona de si mesma, pero que tiña que facelo uníndose a outros pobos.

E como pensas hoxe en día?

Que para que Euskal Herria sexa dona de si mesma, o primeiro que temos que facer é cultivar a nosa propia identidade. Penso que necesitamos a independencia para poder dar pasos como pobo. Os tempos cambiaron. Vendo o poder de Madrid, sempre pensei que a loita armada non ía gañar. Alargar o conflito, influír no pobo, pero non gañar. Nunca vin esa posibilidade de derrotar ao Estado, pero recoñezo que a loita armada ha tido un gran impacto no país. O futuro dirá o impacto que tiveron as loitas do tres últimas décadas. “Si non fose ETA seriamos mellor”, din algúns. Outros din que “non teriamos o grao de soberanía que temos agora ou a actitude do pobo a favor da soberanía”. Este dilema non se pode medir neste momento. Devandito isto, penso que quen tomaron a vía de ETA nos últimos anos tamén teñen dereito a escoller ese tipo de loita.