O ferrocarril Vasco-Navarro, coñecido como Ferrocarril Vasco-Navarro, facía o traxecto entre Vitoria-Gasteiz e Estella, sendo un medio de transporte moi utilizado, sobre todo nas primeiras décadas do século XX. Construído entre 1920 e 1927, nun percorrido duns 70 quilómetros atravesa dúas comarcas de Álava (Llanada e Montaña) e unha de Navarra (Terra Estella).

Á primeira liña de ferrocarril, co paso dos anos, engadíronselle varias ramas: Dirixíase ao mosteiro de Estibalitz e ao barrio de Mekolalde de Bergara, onde pasaba o porto de Arlaban e atravesaba a comarca guipuscoana de Debabarrena. Destaca a beleza e orixinalidade das estacións desta rede ferroviaria, que no seu día foron edificios moi rechamantes.

A obra máis complicada á hora de construír o ramal principal que unía Vitoria-Gasteiz con Estella foi a escavación do túnel de Maeztu, de pouco máis de dous quilómetros de lonxitude, hoxe coñecido como o túnel de Laminoria. Hoxe en día, lamentablemente, non está dispoñible, xa que se atopa deteriorada nalgúns tramos, polo que a vía verde que parte dos suburbios de Vitoria-Gasteiz está cortada no entrada norte do túnel e volve arrincar preto do entrada sur.

O túnel de Laminoria bordea a serra de Entzia e tras atravesar o túnel, pasa da conca do Zadorra ao val do Ega. Cerca do túnel atópase a mina de Laminoria e o ferrocarril ten unha parada, non lonxe da explotación. Antigamente transportábase a través do tren o desembarcado na mina.

Antigo ferrocarril acondicionado

O Ferrocarril Vasco-Navarro do século pasado é hoxe en día un atractivo camiño verde, adaptado en gran parte tanto para peóns como para ciclistas. Desde o porto de Arlaban, no límite entre Álava e Gipuzkoa, e atravesando a Llanada e a Montaña Alavesa, poderemos chegar até Estella, aínda que a vía verde interrómpese nalgúns puntos.

O percorrido ten unha lonxitude total de 76,4 km, ao que hai que engadir outro oito máis, correspondentes ao camiño alternativo a atravesar o túnel de Laminoria, polo porto de Gereñu. O primeiro tramo discorre entre Arlaban e Vitoria-Gasteiz, ao redor dunha quincena de quilómetros. A segunda, que discorre desde o exterior de Vitoria-Gasteiz até a entrada do túnel de Laminoria (uns vinte quilómetros), inclúe o ramal que conduce ao santuario de Estibalitz, outros tres quilómetros. A terceira parte, seguramente a máis atractiva, é a que vai desde a ermida de Santo Toribio (Zecuiano, Arraia-Maeztu, Álava) até Murieta (Navarra), onde eliximos esta fuxida de 37 quilómetros. O cuarto tramo, por último, une Zubielki e o propio Estella-Lizarra (3 quilómetros), preto de Estella-Lizarra. É unha pena que a vía verde entre Murieta e Zubielki non estea correctamente acondicionada.

De Santo Toribio a Murieta

Por tanto, preparémonos para gozar da vía verde que une a Montaña Alavesa con Terra Estella. Desde Maeztu a Musu, pouco antes de Zecuiano, atoparemos a ermida de Santo Toribio, e preto da ermida atoparémonos co inicio da vía verde, a 1,4 quilómetros do entrada sur do túnel de Laminoria (0 km).

Este val de Laminoria é moi salvaxe, en zonas onde a canteira non meteu as súas garras. Unha vez unida á vía verde, avanzaremos facilmente, cun enorme tubo de metal á beira. Pronto chegaremos ás proximidades do pobo de Zecuiano, onde se xuntan o bosque e os campos de cultivo, e chamaranos a atención a esvelta igrexa que sobresae por encima de todo.

Seguindo adiante, atoparemos a antiga parada, preto da entrada ao túnel de Leorza. Este túnel, duns 200 metros de lonxitude, está iluminado para evitar a escuridade total que se produciría por mor da curva interior. Trátase dunha fermosa zona, xa que agora imos ter que atravesar o precioso desfiladeiro de Leorza, seguindo a pista do camiño verde que esculpe o río Musitu. Xa estamos moi preto de Maeztu (3 km).

Maeztu é a localidade máis importante do val e nela atópanse todos os servizos. A vía verde evita o núcleo urbano pola esquerda e diríxese directamente á antiga estación que actualmente se utiliza para outros usos. Unha vez máis, a vía verde, cun conduto metálico, penétrase na área recreativa de Zumalde e en pouco tempo cruzará dúas pontes sobre o río Berron-Ega.

Avanzamos sen problemas, baixo a pena do Cinco, visitando a pequena ermida de Soidade, que aínda conserva a ábsida románico, ata que cerca do pobo de Atauri o camiño penétrase nun bosque denso e refrescante (6 km). Trátase dunha zona única, cun túnel do Atauri, unha ponte e unha pequena presa. Deica pouco chegaremos á antiga estación do Atauri.

O encanto das estreitas rúas de Antoñana

Esquivando a estrada, desde o monte Soila, dentro do parque natural de Izki, seguiremos agora un carreiro situado nas saias da crestería, para volver enlazar co camiño orixinal, cerca do pobo de Antoñana, onde hai un punto de información. Destaca a beleza das estreitas rúas e a beleza medieval que dan a Antoñana (9 km).

A partir de agora, o camiño orixinal introducirase na estrada. Alternaremos os dous nun tramo, mostrando os montes máis emblemáticos do parque natural de Izki, entre eles a impresionante Muela, nunha zona moi bonita (14 km). A medida que avancemos, o río Berrón converterase en Ega, e a medida que nos acheguemos a Kanpezu, notaremos un cambio radical na paisaxe: despois de andar zigzagueando polas espectaculares gargantas dos montes, pasaremos a un camiño rural practicamente recto (19 km).

Descanso en Kanpezu

Nas saias do belo monte Ioar, Kanpezu é o pobo máis importante da zona, onde podemos descansar. Percorremos xa dezanove quilómetros desde que iniciamos o percorrido, e si queremos volver ao momento de partida, convén ter en conta que teremos que desfacer o camiño percorrido, antes de comezar o último tramo entre Estella. De Campezo a Estella, serán aproximadamente dezaoito quilómetros, con algún tramo por estrada.

De feito, o tramo entre Campezo e Murieta está perfectamente adaptado. Moitos excursionistas adoitan facer o tramo descrito até agora e volven á ermida de Santo Toribio, pero tamén merece a pena o tramo que une Kanpezu con Murieta.

En terras de Navarra

O primeiro núcleo urbano de Navarra, Zuñiga, anúncianos que a paisaxe está a piques de cambiar de novo, e que pasaremos da Montaña Alavesa a Terra Estella. Deixamos atrás amplas zonas rurais e penetrámonos no desfiladeiro de Arkijas, na parte máis sinuosa e empinada do Ferrocarril Vasco-Navarro. Atravesaremos a ponte de Arkijas e o túnel de 1,4 quilómetros, o que dará todo un atractivo a este tramo. Unha vez deixada atrás a garganta do monte, teremos que atravesar os pobos de Antzin e Mendilibarri antes de chegar a Murieta (37 km).