Na entrevista quixeches levarnos ao palacio de Intsausti.

Si volvía á novela, tiña que vir a Intsausti. Un dos principais espazos simbólicos da novela, xunto con calquera outro polígono industrial do val, é o Palacio de Intsausti, a casa do Conde de Peñaflorida, a sede da Real Sociedade Bascongada dos Amigos do País. No que respecta á industria, aí está a esencia da crise, de principio a fin.

O Palacio de Intsausti acolleu recentemente a conmemoración do 250 aniversario da Asociación de Amigos do País. No seu discurso non se ouviu nin un só ruído da sublevación de 1766.

Como! Falar do un non debería impedir falar do outro. Ninguén pon en dúbida os avances que trouxeron o conde de Peñaflorida en temas de ciencia, medicamento, etc., pero non hai que ocultar a historia da revolta. O conde de Peñaflorida, José María Díaz de Haro, pedira a pena de morte para os rebeldes, cando apenas houbo feridos! Iso dio o historiador Alfonso de Otazu no seu libro A represión da rebelión de 1766, e nas cartas do Pai Esterripa, e nas declaracións no xuízo… No século XX, o primeiro que falou diso foi Ildefonso Gurrutxaga. Si quérese falar da revolta de Azkoitia e Azpeitia, Gurrutxaga é clave.

No seu caso, tamén Ramón Etxezarreta…

A principios dos anos 80, Etxezarreta, que foi concelleiro no Concello de Azpeitia, puxo en marcha novos proxectos. Por exemplo, unha colección de libros. É o primeiro libro de Pako Aristi. Etxezarreta, entre outras cousas, mencionou aquela época de revolta; “é o tempo que merece a pena analizar”, afirmaba… A historia da insurrección non se transmitiu, Ildefonso Gurrutxaga estivo na cabeza, Ramón Etxezarreta tamén, hai un artigo de prensa de Leo Etxeberria… Son luciérnagas na noite escura. Despois chegaron David Zapirain, Iñurrategi, Fernández de Albadalejo… É un mundo que non se contou. Os Caballeritos paseáronnos, déuselle o nome de Xabier Munibe á ikastola de Azkoitia, ao conde de Peñaflorida fíxoselle a cabeza de chumbo, ofrecéuselle a praza aos Caballeritos… Ao pobo que estivo alén do caso déuselle unha bonita cuberta.

Por que non estendeuse?

Porque a revolta obrígache a analizar a historia desde o punto de vista económico. Non hai máis que ver quen promoveu a Real Sociedade Bascongada dos Amigos do País. Tras a denuncia de Gurrutxaga, Areilza foi un dos principais impulsores da caída de Bilbao tras a guerra. Como enfocarían a súa mirada nas peticións dos rebeldes? Da Academia Real, o mesmo. O imaxinario a promocionar era o que nos ofrecían os álbums das caixas de aforros cando eramos nenos: Blas de Lezo, Elkano, Okendo, Urdaneta, Ignacio de Loyola… Este mundo: “Fomos nós!”, como dicía. Si, “fomos nós e, ademais, fomos a esencia de España!” España froito do pacto económico entre os vascos e os casteláns. Ese mundo que Joxe Azurmendi denuncia no Manifesto atrasado. Azurmendi, Arestiri, aqueles culturistas orgánicos sen Txillardegi están entretidos nun “tema vasco”, e os rebeldes de 1766 non lles traen máis que sucio.

Vostede tróuxoo á luz, facendo literatura…

Tiña material en dous planos. Aí estaba a historia da insurrección, si, pero, por outra banda, preocupábame, ultimamente no noso val houbo grandes golpes. Crise, peche de fábricas, xente triste... Un chamou ao outro: esta vez é o neoliberalismo salvaxe, e entón é o comezo do liberalismo, o fin do antigo réxime, o do sistema moral. A pirámide social estaba vixente: a que estaba abaixo, vivía desesperada, era pobre e correspondíalle aceptar o seu destino. Pero o superior estaba obrigado a observar unha regra moral e, por conseguinte, a vixiar ao inferior, ao súbdito, en parte. Co liberalismo este sistema foise subindo. A etimología amente, o liberalismo non ten nada que ver coa liberdade. E nestes cambios é o pobo o que se golpea no lagar. Non é casualidade. As comunidades indíxenas tamén se levantaron en Chiapas por causas similares ás dos rebeldes do Urolalde.

Aí está a selva da túa Zapata, o traballo de outrora…

Os rebeldes de 1766 tamén se contentan co zapatista. Non teñen intención de conseguir o poder. “Non trates así á xente!”, din. Reivindican a dignidade. No noso val, e na época de 1766, as cousas que se pedían nos primeiros días eran dous: por unha banda, baixar o prezo do gran para poder comer; hoxe en día ocorre o mesmo en México. Abonda con que o sopapo de millo encarézase uns céntimos, para que a rúa se incendie. En 1766, outra petición era a de implantar unha única medida, en lugar de dúas medidas diferentes. Os maiores comportábanse entón como os bancos hoxe en día: ao comprar dólares, caro; ao vender, barato. O mesmo co gran. Denunciaban a especulación.

Entón era o trigo…

E os demais. Os insurxentes conseguiron que os caciques se aprobase unha soa medida e, despois, comezaron a pedir outras medidas, como a suspensión das multas que xa impuxeran previamente. Isto vese ben na declaración do Marqués de Narros ante o xuíz, na que se afirma que algúns rebeldes pedían que se desmantelasen as grandes extensións. En certo xeito, pedíase unha reforma agraria. E máis, que os plenos municipais sexan abertos, que se celebren na praza e que cada persoa conte cun voto. Aí hai unha certa preocupación política, que non ten nada que ver coa xustiza social.

Os Caballeritos de Azkoitia asústanse no teu traballo.

Por iso lanzáronse con tanto ímpeto contra os sublevados. Quixeron cortar de raíz o movemento para que non se abrise. E, con todo, estendeuse Eibar, Mutriku, Errezil… Aos cabaleiros ofendíalles moito o comportamento do pobo. “Nós coidámosvos tan ben, e vós, a cambio…”. Esa actitude dos señores de tratar con misericordia aos de abaixo. A piedade, en efecto, é inexorable, inexorablemente agradecida. Parece que si. Aí non entra xustiza. Iso vese claramente nas declaracións de Narros ou Enparan: enfádanse porque lles deron un “viño sucio” para beber; ou porque lles obrigaron a bicarse a man –isto é, os cabaleiros obrigábanlles a facelo eles mesmos!–, ou porque non se quitaron a gorra ao pasar… É unha ofensa, unha intimidación, a que levou aos señores á vinganza.

Azkoitia é o teu pobo, renovaches suceder en 1766, pero facendo literatura, novela, pero non novela histórica…

Necesitaba o contrapunto, a rebelión e a represión de entón, por unha banda, esta onda frustrante de hoxe, por outro, pero dunha vez, até confundir ambos os e converter o pasado no presente. Non quería ter dúas historias. De ser así, pediría outra formulación, traballaría máis tempo, buscaba un equilibrio forzado, e eu quería unha historia. E para iso, hai que derretir as dúas épocas para que sexa a única narración. Niso, vénme á vez a oportunidade que ofrece o delirio… É a imaxe do prato, se queres: cun prato profundo, por unha banda temos a solapa; aí é o momento. E, no fondo, soñamos, e aquela época… Non valía a pena estenderse polo de hoxe, a xente coñéceo, sábeo: o val está tocado, tocou fondo. É outra novela. Tendemos a mostrar o pasado en branco e negro, pero creo que o necesita ao revés: entón, en cor; agora, en branco e negro. Non sabemos demasiadas noticias de Esteban Alberdi hoxe en día, vén aos poucos, é soidade, é rapiña, mentres que cando nos penetramos no pasado, todo aparece con outra vitalidade, fresco social, esperanza, castigo. Tentei facer ese contraste.

Teresa ten tanto protagonismo como Esteban Alberdi, que foi a súa muller no presente, e a súa muller no pasado…

En canto ao pasado, Teresa colle forza. Non hai máis que analizar os vellos documentos para ver a forza da muller na revolta: aí está o cárcere de mulleres de Zaragoza, por exemplo. Quería marcar esa presenza das mulleres… Doutra banda, Esteban, tanto no presente como no pasado, está medio durmido en ambos os casos: nun, por golpearse a cabeza; no outro, por estar enfermo, por navarros. Na novela, ese home deliraba dun lado a outro, e o que verdadeiramente se ocupa da vida cotiá é a muller: Teresa tanto no pasado como no presente. Por iso lanceime a difuminar os dous tempos e, ao mesmo tempo, dous personaxes principais: un cobra forza cando desaparece.

Teresa ten máis chamas que Esteban…

Teresa sublévase. O actual Esteban está desesperado no buraco, non está organizado. A desesperación é grande, ou é o individualismo, a caída do individuo.

Lin que abril é unha novela social nalgún lugar…

Debería ter da psicolóxica o que ten de social. A novela corría o risco do maniqueísmo, por unha banda póndonos os simpáticos, e por outro os antipáticos. Pero nos antipáticos tamén é necesario a cor propia. Peñaflorida e Narros non son iguais, e o propio alcalde de Donostia-San Sebastián, Arriola, tamén ten as súas razóns e as súas propias actuacións no Concello. Entre os rebeldes, igualmente, hai de todo. O escritor está obrigado a afastarse das miserias deste nivel.

Social e psicolóxica, escrita ao estilo de Iñigo Aranbarri: linguaxe, precisión; mirada, mirada, aguda; escritura, elegante…

Probablemente non sei escribir doutra maneira. Trátase de conseguir un estilo persoal. Se se consegue iso, basta. Non imos empezar a dicir se abril é difícil, non o é, porque iso prexudicaría a nós mesmos. Escollín a expresividade. Recuperei o léxico, tamén hai un dicionario deste val, que é, sen dúbida, o do eúscaro batua. As conversacións son curtas, sen moita fluidez, quizá porque a nosa forma de falar tamén o é. Non creo, con todo, que aperte demasiado o texto. Vostede ten os riscos que ten que asumir o escritor… De todos os xeitos, creo que o escritor ten que escribir o mellor que poida. Sei que hai persoas que poderían ter un libro de 800 páxinas con este motín. Non é o meu estilo: eu prefiro resignarme brevemente, quitarme os sobrantes, mirar o ritmo… A escritura vai coa sociedade. Txomin Agirre tiña que explicar moitas cousas, porque a xente non o sabía, por unha banda, pero sobre todo porque era un gran moralista. Por iso, tantos causal-explicativos. Hoxe en día non podes actuar así...

"Que home! Sete pés e medio de longo, recto á imaxe da árbore chopo”…

Non espere isto no meu traballo…

Tiñas o tema, traballaches na construción da novela, a escritora…

Alguén podería mesmo facer unha crónica. Sería un libro moi diferente. Podía ser moi bonito, pero eu quería o xogo da literatura: difuminar personaxes, vivir o que unha persoa do pasado vive hoxe, os xestos que se fan entre esas dúas historias… E as preguntas. Preguntas sempre. Por que un parado de aquí sente máis cerca ao traballador desesperado que se prende lume en Grecia que a un compañeiro seu? O que está na dirección, o que está a facer as listas dos que van á rúa... Aí hai unha empatía universal.

Poucos heroes nos recunchos…

É xente afundida, asqueada polo alcol, depresiva, que se quedou sen tenrura para iniciar unha relación. A situación económica condiciona o que somos. O outro día alguén me dixo: “Iñigo, eu puxen nome e apelidos a todos os personaxes desta novela”. Non o fixen con esa intención, pero quen seguiu este período de caída económica destes anos coñeceu xente como Esteban Alberdi, máis dun. Paréceme terrible que o lector chegue a esa conclusión, pero tamén o ten a literatura. A literatura é unha invención, pero moitas veces non podes evitar o ataque á realidade.

Soubemos facer unha novela sobre a historia da rebelión…

É tamén un dos deberes da literatura. O da memoria histórica vivímolo a flor de pel nos últimos anos. Con todo, hai outro gran tema. Non podemos deixar de lado os conflitos e os retratos persoais que xera a situación económica. Dificilmente atoparemos unha situación máis axeitada para falar da condición humana, para profundar nas contradicións. Velaquí a obra do escritor, como sacar todo iso ao sol cunha clara aposta estética, como meter ao lector un golpe nunha soa frase...

Vostede utilizou a palabra xustiza hai pouco…

Porque neste asunto da rebelión cometeuse unha gran inxustiza co pobo. A xente fora despedida a Oran por castigo, imaxínese, até Alxer. E a Ceuta. Mulleres ao Reformatorio de Zaragoza. A maioría non volverían, asegúrollo. A xente morreu, morreu, foi asasinada, morreu en bayonetas en Hernani ese Urreta que aparece na novela que leva a San Sebastián, tiña sesenta anos, era zapateiro… E a inxustiza máis grave: o silencio dos anos. Por iso, na novela, tentei sacar nomes reais, non tentei inventar nomes de ficción. En Azkoitia Garagorri, Txaldako, Brigida... En Azpeitia, un Imilaun descoñecido –dificilmente podería adiviñar algo mellor–, Xaxarki, Akotegi… Aínda están os seus sucesores… Outros nomes perdéronse, desgraciadamente… Estes na rebelión e, mentres tanto, outros preparan a represión. Os zapatistas, tan inxenuos como os nosos ollos zolados, non vían o que lles viña? A represión foi financiada polo Consulado de San Sebastián e a Real Compañía de Caracas. Foron sorprendidos por un dos pliegues da historia.