As cinzas dos lumes de San Juan extinguiríanse. Os foguetes levantáronse por aquí e por alá, e xa empezaron a porse panos ao redor do pescozo. A festa xa tomou parte en moitos recunchos da nosa xeografía e en breve recibirá a moitos máis. De súpeto, durante as festas, unha mensaxe anuncia unha violación. E detrás das pancartas “Jaietan sexismorik ez” daranse cita moitas persoas. Pero antes, durante e despois a festa foi sexista.

Os ataques físicos son os exemplares máis visibles e os máis crueis das outras once opresiones. O mesmo ocorre con algunhas festas especialmente discriminatorias como os alardes de Irun e Hondarribia ou a mutil-dantza de Baztan. Atraeron a atención e provocaron a resposta, pero non son os únicos. A paridade, en xeral, segue sen enraizarse no conxunto do espazo festivo. De feito, os citados son “a punta do iceberg”, segundo Maggie Bullen, profesor de antropoloxía social da UPV/EHU, “debaixo dos cales está a base do sistema”.

Este sistema é o mesmo que rexe no día a día, garantindo e perpetuando as desigualdades entre homes e mulleres. E o que se dá entre a xente, tamén se dá no ámbito da festa, porque segundo Bullen o campo é reflexo da sociedade. No mesmo sentido pronúnciase Saioa Iraola, de Bilgune Feminista: “As festas son indicadores condensados da realidade. Reflicten a identidade do pobo e a estrutura da sociedade”. Por tanto, prodúcense tantas agresións e opresiones como no día a día. Con todo, as festas fan que a situación sexa aínda máis visible. E os tocamentos, comentarios sexistas e similares quedan ao descuberto.

Pero as festas teñen outra particularidade. Son un escaparate de reivindicación en Euskal Herria. Así, os cidadáns aproveitaron a festa para criticar o poder ou para representar outra orde, utilizando para iso a parodia ou a máscara. Por iso, segundo Bullen, a festa é un reflexo da sociedade, pero un “reflexo distorsionado”. De feito, na festa “a orde establecida invístese, alteramos a rutina da nosa vida cotiá”. O paradoxal é que se criticaron os poderes do momento, pero esta distorsión non se aproveitou para revolucionar tamén o sistema de xénero. A orde de xénero podíase desgarrar, pero foi reproducido. As diferenzas mantivéronse, imitando ao resto da sociedade.

Ao mesmo tempo, a tendencia a resistir a orde establecida e a romper nas festas confundiuse nalgúns casos co mito de “todo vale”. Quizá os Sanfermines de Pamplona sexan o exemplo máis claro diso. A festa presentouse como un marco que permite todo o que se queira facer. Isto, unido ao sistema de xénero, supón un cóctel perigoso. Este cóctel débese ás imaxes que o ano pasado encheron as portadas dos xornais e que o grupo de homes ensinaba a tocar ás mulleres e a quitarse a roupa. O alcalde de Pamplona, Enrique Maia, non quixo cualificar de “agresión”.

As posibilidades de goce non son as mesmas

Hoxe en día, as mulleres e os homes non teñen igualdade de oportunidades para gozar da festa. Iraola utiliza unha imaxe para describir a situación: “As lavadoras non funcionan por si mesmas, nin as potas”. É dicir, as “actividades que apoian as festas” quedan en mans das mulleres.

Non é só iso. Non hai máis que mirar ás prazas para ver quen ocupa o centro das festas. Iraola presenta unha longa lista: “Nas prazas hai harrijasotzailes, aizkolaris, pelotaris, dulzaineros, charangas, concertos, touros... Os homes son os protagonistas de todas estas iniciativas, así como a maioría da audiencia”.

Con todo, este tipo de discriminacións quedaron relegadas a un segundo plano. Parece que a sociedade lles ha naturalizado. Non nos sorprende ver no escenario grupos de homes buxán nunha serie de concertos, un tras outro. Son situacións que se volveron invisibles; o iceberg, de novo. Bolen explica a situación con exemplos cotiáns: “Como estamos afeitos, non temos unha situación de opresión. Parécenos ‘normal’ que as mozas se poñan a saia e os mozos non. Vemos ‘natural’ que os mozos sexan musculosos e as mozas, delgadas. En televisión non nos chama a atención que as presentadoras que son mulleres teñan os ollos pintados e os homes non. E non é raro que a Copa do Mundo énchase de homes as nosas pantallas, xornais e entrevistas, pasen os días e veñen os días”.

Pero, como nos exemplos anteriores, as situacións de discriminación que se dan nas festas non son normais, senón consecuencia do sistema de xénero construído. Segundo Iraola, as festas “reproducen a orde social e reforzan as imaxes de homes e mulleres hexemónicos”.

Pero non todo é un panorama tan negro. Segundo informou Iraola, o movemento feminista está a traballar con diferentes comisións e organizadores para que as festas se poidan cambiar de raíz. Segundo el, “o intento de facer as festas máis participativas e igualitarias non é só responsabilidade das feministas, senón de todas as persoas e organizadoras das festas”.

En Iruñea, polo mesmo camiño, organizáronse talleres para a autodefensa feminista Gora Iruñea! plataformas polas festas populares e a Plataforma de Mulleres contra a Violencia Sexista, para que as mulleres se defendan ante posibles agresións. Nun primeiro momento organizáronse tres talleres, pero finalmente tivéronse que ofrecer cinco, á vista da demanda. En total participaron máis de cen mulleres. A cifra expresa a preocupación e o medo das mulleres, pero segundo Idoia Arraiza, experta en autodefensa feminista e produtora de talleres, ten o seu lado positivo: “Estas mulleres podían quedar nas súas casas, sen atreverse a saír á rúa a mercé do medo. Pero decidiron non e dar un paso, un paso cheo de determinación”. Os talleres, a concienciación, a identificación das agresións sexuais e sobre todo a autoestima das mulleres, puxeron o acento.

A carga da tradición

En calquera caso, Arraiza, do mesmo xeito que Iraola, cre que hai que implicarse máis aló das mulleres porque “é responsabilidade de todos” transformar as festas. Pero transformar a festa supón transformar a tradición. E aínda hoxe, a carga da tradición é pesada.

Bolen recoñece que “é difícil cambiar as cousas que amamos”. E é que, na súa opinión, as tradicións están “encaixadas nas nosas vivencias, conectadas coas emocións e cos recordos”. Na mesma liña, Iraola mostrouse convencida de que “temos medo aos cambios ”.

En calquera caso, ambos teñen claro que toda tradición é cambiante. É máis, cren que o cambio é un elemento inherente á tradición. Segundo Bullen, “as tradicións mantéñense porque son cambiantes. Si non, desaparecerían e quedarían no museo”. E considera que é vital ser consciente diso si quérense cambiar as festas: “As tradicións son inventadas polos seres humanos”.

Así mesmo, Iraola sinala que “aínda que entendemos a tradición como algo monolítico, a tradición é un acto que nace nun momento dado” e, por tanto, creado en base aos valores e crenzas dun contexto e unha época determinados. A tradición, por tanto, é construída e todo o que se constrúe pódese desconstruir e reconstruír doutra maneira.

Para Bullen hai un exemplo do anterior: "A asociación do Alarde do Mouro de Antzuola estaba preocupada porque non había substitución dos mozos e porque vían que podían desaparecer. Ademais, o papel de Mairua estaba desfasado e empezaron a recibir algunhas críticas. Para facer fronte a esta situación encargar un diagnóstico, e un dos principais resultados foi que a historia que se representaba non era real, senón inventada. Cando os cidadáns entenderon que non era real, sentiron libres para facer cambios, para adecuar esa historia inventada polos seus antepasados á realidade actual”, aseguraron a súa supervivencia tras a renovación do Alarde.

As festas tamén terán que cambiar para que se garanta a supervivencia e para que todas as persoas que participen conten co confort e a participación igualitaria. Desde os organizadores até o último pobo, “a preparación e desenvolvemento das festas ten que converterse nun proceso consciente”, segundo Iraola. A elección coidadosa dos programas, a repartición do traballo e a prevención das agresións serán cuestións urxentes para lograr unhas festas igualitarias.

De feito, a festa ten un gran potencial natural, un valor dourado: “Están relacionados coa cohesión social”, segundo Bullen. E a cohesión real da sociedade é imposible prescindir da metade da poboación. Doutra banda, “as festas reproducen a identidade colectiva, dicindo ‘así somos’ fóra”. Por tanto, na medida en que a sociedade e as festas non cambien, seguiremos dicindo “somos unha sociedade sexista”. Aos de fóra e aos de alí.