A palabra akelarre é un invento. Foi fundada en 1609 pola Inquisición, probablemente polo fiscal Juan do Val Alvarado. Así o afirma o investigador danés Gustav Henningsen, eminencia nestes temas. O 14 de febreiro dese mesmo ano apareceron en Logroño cidadáns de Zugarramurdi para dicirlle ao tribunal da Inquisición que eles non eran bruxas. Foron feitos prisioneiros e torturados. Cando Alvarado escribiu as conclusións destes interrogatorios, relacionou por primeira vez a palabra ditxosca co satanismo: akelarre.

Desde entón chamáronse akelarre ás supostas asembleas de bruxas, que durante séculos se enraizaron na crenza popular e convertéronse en parte dela, como en Garaigorta de Orozko ou Petralanda de Dima. E hoxe en día, podemos ler esa palabra inventada nos programas de festas, ver nas comedias terroristas de Alex da Igrexa ou escoitar en boca de Fermin Muguruza: “En Zugarramurdi é o akelarre, o arroio do Inferno nas covas...”.

En gramática, o erro non podería perder a “r” uníndose a outra palabra. Así pois, déixame en paz os pastos do macho cabrío e benvidos ás herbas máis velenosas, que para moitos non é máis que un akelarre, un prado de algas. En realidade, tampouco hai explicación antropolóxica, xa que o aquer sempre tivo un papel positivo na mitoloxía vasca. E a toponimia apenas admite seres vivos móbiles. Non, o akelarre non é a palabra vasca, senón un conto que brota da bruxaría erudita. Pero fixemos noso: “...En Zugarramurdi é o akelarre, os vascos libres fose da igrexa!”

Hernani, 1986

Crise, drogas e rock radical. Nos barrios de Hernani respirábase o mesmo fume que noutros pobos na década dos 80. A algúns se lles ocorreu que había que unir as cuadrillas que estaban politizadas e separadas, e de aí xurdiron as olimpíadas populares e o akelarre.

Era 1986, acababa de estrear a película Akelarre, de Pedro Olea, que nos leva ao paganismo vasco, pero en Hernani o akelarre era unha ferramenta para unha festa alternativa, non era só un carruaje para lembrar a historia. Case 30 anos despois segue tendo esa función social, e cada 23 de xuño denúncianse a represión das mulleres, a discriminación do eúscaro, as torturas ou os estándar sexuais impostos.

En 1971, os reaccionarios chamaron “akelarre” ao paso da nova mocidade vasca en Larraitz, gritando ikimilikiliklik. Tamén se deixan caer no camiño que durante décadas se dedica a “chupar”. Fóra destes antecedentes, podemos afirmar que o akelarre de Hernani foi pioneiro. Tivo grandes altibaixos, pero nos últimos anos celebrouse con moita forza, xa que foi a Asemblea de Mozas da localidade a que tomou a testemuña.

Hoxe en día, o solsticio celébrase en moitos lugares co akelarre. En Leioa levan máis dunha ducia de anos e a cita converteuse en importante en toda a comarca. É un dos actos máis importantes das festas patronais de Barañáin, realizado pola cidadanía, autogestionado e crítico coa realidade política e social. En Zugarramurdi tamén esa noite celebrábanse concertos e akelarres de miles de persoas, neste caso como o de Hernani. Xa non se fai por masificación e foi substituído polo Día da Bruxa.

Con motivo do 400 aniversario da autofeia de 1610, en Zugarramurdi organizáronse multitude de actos para lembrar o ocorrido. Porque non existiu ningún akelarre e a bruxa non o sabe, pero si a caza de bruxas, iso padecérono nas súas propias carnes 11 mulleres e homes de Zugarramurdi queimados. Recentemente, o antropólogo Mikel Azurmendi explicou nun libro que as monarquías absolutistas daqueles tempos saltaran da mera relixión á ideoloxía e que utilizaron a caza de bruxas para crear unha fronteira psicolóxica entre a poboación coa mesma lingua: Límite do Bidasoa.

É paradoxal. Catro séculos despois utilízanse estes feitos, non para crear fronteiras, senón para romper coas convencións que persisten na sociedade. Moitos aspectos escuros e complicados cruzáronse nestes autofede do século XVI. Aos poucos anos, a Inquisición recoñeceu que todo era un invento –así o recoñeceu o inquisidor Alonso Salazar–, pero da realidade actual as interpretacións son libres, comezando polo imaxinario da persecución dos herbívoros pagáns: O macho cabrío estaba no centro da noite –di a canción do Labrit–. Agora crede ou non / está nas vosas mans.

Danza de bruxas

Centenares de bruxas, pantalóns e circos, roubados á tradicional danza de bruxas de Oria, forman interminables fileiras a través de Hernani, seguindo a forte melodía dos dulzaineros da escola de música, que Juan Mari Beltran moldeou o aire para a dulzaina. Nos pasacalles de dúas horas e media veremos paseos de oito solemnes, chamadas, cortexos e algún xesto máis ou menos feo. No último paso, as bruxas sairán ao paso do lóstrego, gritando por encima de todas as matogueiras, e entrarán na praza, gritando a través de todas as néboas.

Neste ambiente de euforia faise teatro. As bruxas coñecerán o tormento dos inquisidores máis infames e nun momento dado aparece Aker. Non preguntedes como, pero ao final todos, inquisidores, verdugos, bruxas, monaguillos... Todos terminarán case espidos nunha orxía, bailando un ritmo primitivo de txalaparta e batukada ante miles de miradas.

Diríase que unha montaxe dese tipo debería ter unha organización moi elaborada. Pero aquí non hai directores, nin sequera un equipo de pilotaxe. O aquelarre é non jerarquizado e asembleario: “Nun ano, unha semana antes, non tiñamos nada preparado. Non sei como, pero ao final todo salgue ben, coma se fose algo que xorde da terra”. GARIKOITZ Arrese-Igor sabe de que fala, non leva en balde 17 anos no grupo de teatro akelarre.

“Non existe en toda Europa”

Arrese-Igor comezou hai tempo nos movementos polos dereitos dos homosexuais e comprendeu rapidamente a esencia real do akelarre, non só no que se refire á liberdade sexual –que no teatro tratan de mesturar escenas hetero, gais, lesbianas e bisexuais–, senón para reivindicar o papel das mulleres, ou para reflexionar sobre o consumo de drogas e alcol. O donostiarra, de 39 anos, apostaría a que en toda Europa non se celebran eventos similares en prazas, multitudes e horarios, e a que a maioría dos cidadáns se desmorona.

Iso tamén lles trouxo críticas. “Escoitamos de todo. Cando empezamos a facer xestos sexuais con Aker, houbo grandes protestas. Recordo que a asociación de pais mandou unha carta ao xornal e eu contestei que si o noso era unha provocación, o que os nenos ven nos videoxogos é que. Entre nós tamén se produciu unha discusión. Eu non estaba disposto a agacharme, pola contra non sairía”.

Tamén tiveron outras opinións. Os grupos feministas han criticado con frecuencia a función de Aker e a primacía do erotismo fálico. Para Arrese-Igor non lles falta razón e seguramente terán que facer cambios nese sentido.

No akelarre son conscientes de que nalgúns momentos as imaxes son duras, quizais incómodas. Cal é o límite da provocación? Ten algún límite? A reivindicación e a ruptura de dogmas son a esencia do akelarre, que tamén se nota nos detalles máis pequenos. Que pensaría o militar paracaidista se soubese que lle coseron un pene ao seu vello uniforme para convertelo no disfrace de Akerra de Hernani?

No centro da praza, o lume, e ao redor del, bruxas e encantados, na última e frenética danza: as bagas co dedo cara adiante, as bigas coas costas encolleitas e saltando... Describir as sensacións que se producen neste círculo non é sinxelo: “Estás aí medio espido, cheo de palla, mirando á xente, vergoña, bromas... É bonito ese último momento”. E así, aos poucos, as chamas vanse extinguindo, como dicía aquela canción de Exkixu, que a noite sabe moi ben cando lle chegará a mañá.