Es euskaldun berri. Cando e como aprendiches eúscaro?

Cando era moi novo, con 14 anos, empecei no euskaltegi Joan de Amendx de Pamplona. Era o máis novo da clase. Todor Arburua, tío da miña avoa, foi o sacerdote de Etxalar, membro correspondente da Academia da Lingua Vasca, escritor premiado nun concurso literario do Concello de Pamplona antes da guerra e recogedor de toda a toponimia de Etxalar. O meu amatxi, Felisa Almandoz, foi a primeira andereño de Pamplona antes da guerra, así que o que fixen foi, dalgunha maneira, recuperar en familia o eúscaro perdido na xeración anterior. Con todo, decateime de todo cando empecei a estudar. O que me impulsou a entrar no euskaltegi foi un bo amigo.

Como xurdiu a afección polos nomes de lugar?

Aos 16 anos gustábanme moito os mapas. Moitas veces miraba aos máis militares e logo saía coa bicicleta a ver os sitios dos mapas. Así me afeccionei aos nomes. Naquela época coñecín ao historiador José Mari Jimeno Jurio, que dalgunha maneira marcou o meu camiño. Era un home moi aberto e ao instante abriume as portas da súa casa a min e a outros interesados, deixando os seus papeis sobre a mesa e animándome a investigar. En Eusko Ikaskuntza creouse entón unha bolsa para estudar a toponimia do Camiño de Santiago. Ao mesmo tempo xurdiu outro grupo para analizar os nomes dos lugares de Pamplona e mergulleime de cheo nese ambiente. Ao finalizar a carreira, en 1990 entrei no novo proxecto de recompilación da Pequena Toponimia de Navarra e alí estiven durante dez anos. Pagado pola Dirección Xeral de Política Lingüística e realizado pola empresa pública Tracasa, conseguiuse ter 100.000 nomes oficiais de Navarra e aparecer na cartografía oficial. O obxectivo era dar valor práctico a estes nomes mediante a súa integración en mapas oficiais. A intención cumpriuse e tivo unha gran influencia na práctica: Publicáronse 60 libros e agora toda a información está dispoñible a través de internet. Todos estes nomes obtivémolos acudindo a todos os pobos e preguntando ás persoas maiores. Si fíxose agora, probablemente recadouse un vinte por cento menos.

Que mostra a toponimia?

1.000 anos, 500 anos de fotografías son moitos os nomes de lugar. Móstrannos como era a paisaxe, que vexetación había, si existía ou non selva, que oficios tiñan… e tamén cousas que desapareceron en moitas ocasións, como os encinares no norte ou os carballais no sur. Algúns nomes son moi escuros, outros son moi claros, como os antigos nomes de San Miguel e outros santos. Achéganos moita información lingüística. De Tafalla ao norte domina a toponimia con base en eúscaro e de aí abaixo, en cambio, o romance. En moitos lugares non houbo escritos en eúscaro e o único camiño que nos quedou para coñecer un pouco o eúscaro de alí é a toponimia.

E tamén as pegadas dos animais.

O lobo é fácil de percibir: Otsobi, Otsabide, Otsaran, Ottolilo, Otsate… O oso, en cambio, non tanto, porque é difícil saber cando o nome vén do oso e cando da pedra. Ao tratar a toponimia, sempre é moi importante a asistencia e ver o que hai no lugar.

Agora que tes entre mans?

Estou a colleitar nomes de casas con xentes de Valdizarbe e Mañeruibar. Antes de que termine o ano publicaremos un libro que recompila máis de 2.000 nomes de casas. No século XVIII estes nomes aparecen moi ben documentados, o que sucede é que, a diferenza de Iparralde, prodúcense moitos cambios. O dono ten máis importancia que a casa e por iso eses nomes non duran tanto como os da montaña. En 100 anos obsérvanse moitos cambios.

Doutra banda, estou a traballar co profesor da UPNA Juan Carlos López Mugarza na toponimia dos Pireneos, impulsada polo Goberno andorrano. Aquí, cando atopas un topónimo vasco, case xórdeche o problema e alí, con todo, están a desexar. É curioso. Nós estamos a pór límites, porque non todo é euskera. En calquera caso, é unha satisfacción ver que o eúscaro é recoñecido nunha investigación deste tipo.

Na toponimia principal, os nomes dos pobos de Navarra atópanse nunha boa situación.

Hai unha auténtica loita cos nomes de lugar. Na zona vascófona se oficializaron os nomes euskaldunes e utilízanse os mesmos. No resto das zonas, con todo, si queríase facer oficial o nome vasco, cada pobo tiña que pedilo. Cando os pobos da zona vascófona tiñan dous nomes, como Doneztebe-Santesteban, se oficializaron ambos. A isto non lle deron moita importancia, pero empezaron os problemas cando algúns concellos da zona mixta aprobaron o nome bilingüe, como Estella-Lizarra ou Pamplona-Iruña, e o Goberno de Navarra emitiu un decreto para evitar que se usasen desa forma, dicindo que iso aceptábase na zona vascófona, pero non noutras.

Con todo, a algúns lles custa aceptar os nomes euskaldunes. O Diario de Navarra, por exemplo, sempre puña Beira de Bidasoa até hai pouco.

Tamén el rendeuse e agora utiliza os nomes oficiais. Con todo, hai casos moi complicados. En Estella, por exemplo, admitiuse Estella-Lizarra como nome único e o Tribunal Supremo ha dado a razón ao Concello, polo que se trata dun conxunto indivisible e debe usarse sempre, aínda que esta fórmula non sexa moi utilizada nin práctica.

E Pamplona ou Iruña, como hai que dicir?

O caso de Pamplona é moi notable: Iruña é a forma que utiliza o Concello, a outra é a recomendada por Euskaltzaindia. Pamplona non existe oficialmente en ningures. Pamplona é oficial, pero a declinación faise con Pamplona. É unha tolemia e o uso dunha ou outra mostra case a túa liña ideolóxica actual. O mellor sería que os admitise. Pamplona pode ser a marca da cidade pero tamén en forma de Pamplona. Con Lumbier e Lumbier sucede o mesmo, están en loita e como non se pon de acordo, o único nome oficial é Lumbier.

A presenza do eúscaro nas rúas de Pamplona é cada vez menor.

Os nomes dos núcleos rurais son competencia do Goberno, pero os demais son competencia municipal. Fai case 20 anos preparouse un relatorio en Pamplona para pór nomes de rúa en dúas ocasións, pero foron duras as críticas e organizouse unha campaña dicindo que querían pór patas para arriba o rueiro. Como consecuencia diso, se tractó e meteuse o proxecto nun caixón. Esta foi a primeira gran derrota para a normalización. Pouco despois veu a campaña “Bai euskarari”; O Sadar e outros campos de fútbol enchéronse até arriba. Desde entón, a tendencia contra o eúscaro acentuouse por parte do Goberno de Navarra. O seu argumento era que a comunidade vasca que aquí vive é artificial. Que os chineses tamén viven aquí, por exemplo, pero que iso non é motivo para pór nomes de rúa en chinés. O rueiro reflicte a ideoloxía da cidade. Até a revolución francesa, os nomes das rúas de toda Europa estaban relacionados cos oficios. Eran descritivos. Os franceses empezaron a dar importancia e nomes ás rúas. Crearon os números das rúas e os códigos postais para que todo fose clasificado e controlado. Así xurdiron os nomes que teñen un valor ideolóxico. En Pamplona obsérvase que no primeiro ensanche atópanse os nomes máis navarros: reis, etc. Na época de Franco tivemos mártires e dese tipo e agora está de moda pór nomes de vítimas de ETA.

Quen propón novos nomes?

Son propostos polos arquiveiros municipais. Hai unha rede de expertos non oficiais que asesoran neste sentido, pero non temos ningunha decisión. Nós sempre propomos mirar primeiro si hai algún topónimo vello e, como última opción, dar o nome dunha persoa viva, polo si ou polo non. O gran problema que existe é que o Concello non quere que o eúscaro estea visible na paisaxe lingüística de Pamplona, e por iso, por exemplo, os nomes das rúas non se colocan nas dúas.

Ademais de ser amante dos nomes de lugar, tamén gústanche as árbores vellas.

Introducinme no mundo das vellas árbores precisamente cos meus vellos nomes. Fixen un traballo sobre as árbores de Pamplona, e aí vin que eses tamén, como os nomes de lugar, están a piques de perderse, porque non teñen ningunha protección. A caza de árbores, como din os ingleses, gústame: saír ao monte a ver árbores.

Que facedes na Asociación de Amigos das Árbores Vellas?

Estamos a traballar nun interesante proxecto europeo con outras asociacións de Inglaterra, Suecia, Romanía e Bélxica para crear un método de ensino forestal e agrícola especializada. Queremos explicar como se identifican e como se conservan estas árbores, xa que son moi importantes tanto no identitario como no biolóxico. A guía está a elaborarse en eúscaro e castelán desde aquí. En Navarra temos miles de árbores interesantes e a cuestión é que o concello e o concello ofrezan formación aos propietarios e aos gardas forestais.

En que consiste este coidado?

O primeiro paso é coñecer. A segunda, ver a súa situación real. Por exemplo, algúns teñen un aspecto fermoso, pero as súas raíces mal pisadas, debido ao peso dos animais que pastan ao seu ao redor. E hai moitas máis cuestións concretas, como como envellecer os grans ou que facer con háxalas trasmochadas, é dicir, como actuar coas árbores que lle cortaron as ramas nos anos de maduración rápida e cos que se deixaron crecer desmesuradamente nos últimos anos.

Cantas árbores protexidas hai en Navarra?

50 árbores son monumentais ou simbólicos e en moitos casos exteriores: A secuoya da Deputación, o cedro de Bertiz, o morera do castelo de Olite… Son na súa maioría exemplares curiosos e non representan ás vellas árbores de aquí.

É Euskal Herria un lugar interesante para os amantes das árbores?

Si, aos que veñen de fóra encántalles ver a diversidade de aquí e como ao longo de dez quilómetros a paisaxe cambia de ser do Mediterráneo a ser do Cantábrico. En Pamplona estamos ben en número pero en canto á antigüidade, a secuoya da Deputación é a máis antiga aos 160 anos, despois da perda dos zugarras que estaban en Takonera.

As árbores centenarias poderían servir para atraer turismo?

Si, pero con coidado, porque ás veces as visitas son mortais. A xente achégase a tocalos, abrazalos e eses abrazos, ao longo dos anos, nalgúns casos poden matar árbores.

Vostede é vicepresidente da Federación de Ikastolas de Navarra.

Estamos a tentar modernizar a organización e facela máis eficiente. Non é fácil. Son quince ikastolas moi diferentes.

Desaparece o de Lodosa?

Non desaparecer, pero é evidente que hai que facer algo. Só un alumno hase preinscrito para o ano que vén.

Doutra banda, participa no Consello Asesor do Eúscaro do Goberno Vasco e no Consello Navarro do Eúscaro. Dúas organizacións moi diferentes, non?

Existen grandes diferenzas tanto no número de membros como no volume de traballo que se realiza. En Navarra convócase o consello dúas veces ao ano, normalmente sen preparar nada e sen que sexa necesario realizar ningún tipo de votación. Deste xeito cumpren o trámite e punto. Agora farano antes do verán, en teoría, e algúns de nós tentaremos que acepten algunhas das nosas propostas. Queremos facer unha proposta sobre os medios de comunicación, outra sobre o uso errático do eúscaro que fai o Goberno en internet e outra sobre a euskaldunización de adultos. Polo menos quereriamos dar un quebradizo de cabeza ao conselleiro Iribas.