A Primeira Guerra Mundial foi un longo túnel de sangue e escuridade, segundo o escritor francés André Gide. A Gran Guerra durou catro anos, pero parece que os historiadores aínda non saíron do túnel á hora de aclarar as causas que orixinaron o conflito. No último século publicáronse máis de 25.000 traballos en torno ao conflito, e aproveitando o tirón comercial do centenario, as librarías enchéronse de novas interpretacións e non tan novas. Pero os autores non coinciden en sinalar que foi o que orixinou a guerra.

O 28 de xuño de 1914, o nacionalista serbio Gavrilo Princip matou a Franz Ferdinand e á súa muller, herdeiros da coroa austrohúngara, en Saraievo. Viena aproveitou a escusa para atacar os barrios incómodos dos Balcáns e o kaiser alemán apoiou o ataque contra Serbia. O Tsar considerábase o protector de todos os países escravos e tomou a decisión de defender a Serbia. Francia e Gran Bretaña formaban o Triplo Acordo con Rusia. Pola súa banda, Italia e Turquía uníronse aos imperios de Centroeuropa. Ás poucas semanas de que se producise o atentado, os bandos estaban claramente asentados e a guerra xa estaba en marcha.

É innegable que o asunto dos Balcáns era, e seríao, entón, esvaradío. Pero aquela faísca non estalaría si non houbese combustible suficiente en si mesma. E outra faísca, tarde ou cedo, faría arder a Europa máis ou menos preto dos Balcáns.

Un dos traballos máis exitosos publicados con motivo do Centenario é The War That Ended Peace (a guerra que terminou coa paz), de Margaret MacMillan. É evidente que á historiadora da universidade de Oxford gústanlle as faíscas. Segundo o título do libro, MacMillan consideraba que Europa era un continente pacífico en 1914, a guerra non era, como moitos din, inevitable, pero o conflito debeuse ás decisións, aos detalles duns poucos individuos que estaban no poder. Por exemplo, o xefe do Estado Maior do Exército austrohúngaro, Franz Conrad von Hötzendorf, quería obter fama militar persoal para casar con Gina von Reininghausen, que se divorciou anteriormente. O ministro de Exteriores británico, Edward Grey, estaba a mirar aos paxaros no estalido da guerra, porque tiña máis interese pola ornitoloxía que pola actividade diplomática. Como historiador da vella escola, cre que “a historia depende en gran medida dos individuos”. Eses detalles axudan á orixe da guerra? Seguramente non, pero fan que o libro sexa entretido. E hai que confesarlle que non é nin o primeiro nin o único que pon en cuestión a saúde mental do kaiser Guillermo II.

Alemaña culpable

Outro dos best sellers do centenario é o Catastrophe 1914 de Max Hastings. Máis que a faísca, o autor analiza o combustible e di que todo o combustible está en mans de Alemaña. Hastings é un experto na Segunda Guerra Mundial que tende a enfrontar ambos os conflitos. Di que as dúas guerras mundiais son “moralmente” as mesmas, que en ambas a principal culpable é Alemaña. Para el non era fácil evitar a guerra, e ademais era “necesario” ir á guerra, xa que non enfrontarse a Alemaña, deixar que fixese o que quixese, tería consecuencias aínda máis prexudiciais.

É certo que desde a unión de 1871 a cuestión de Alemaña tivo un gran protagonismo en Europa e no mundo. Pero se se evitou a guerra ou Alemaña non a perdeu, as consecuencias, como di Hastings, serían moi diferentes? Antes do estalido da Gran Guerra, o industrial alemán Hugo Stinnes queixouse de que ao redor del os militares referíanse constantemente á dominación europea. “Se esperas, dominaremos o continente igual”, dicía. E iso é o que ocorreu, polo xiro das dúas guerras mundiais.

Á parte da obsesión contra Alemaña, o libro de Hastings é un relato marabilloso do cinco primeiros meses da guerra. Ademais, amplía o protagonismo máis aló dos campos de batalla. “O conflito non o decidiron os exércitos na batalla, as industrias fixérono en casa”.

Nada de simplicidad

No mesmo ano en que terminou a guerra, en 1918, Txirrita dixo no gran zortziko: “Díxomo un alemán que estivemos en café /biyo: / “O kaiser verase mandado na selva de Paris”. / Con Zepelina polo aire e os sumarineros pola pera, / déronnos moito desgusto / no 4 de xuño.” O bertsolari resumiu de forma sinxela a Gran Guerra. Pero non foi o primeiro en simplificar o conflito desta maneira, en botar a culpa a Kaiser e, por tanto, a Alemaña. Christopher Clark afirma que, mesmo antes do final da guerra, "tentouse simplificar o complexo" e que, por tanto, toda a responsabilidade foi atribuída a Alemaña. Historiadores australianos da Universidade de Cambridge en The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (Sonambulismo: Publicou Como foi Europa á guerra en 1914). Na súa opinión, os protagonistas da guerra eran como un sonámbulo, e non se daban conta do que estaban a facer. “O que ten sonambulismo non é culpable”, di. Por iso, no seu traballo non sinala aos culpables.

Na década de 1920, a historiadora estadounidense Berdanotte Everly Schmitt mantivo longas conversacións con moitos dos protagonistas que tomaron decisións na guerra. Nestas conversacións os protagonistas non fixeron autocrítica nin mostraron inseguridade. Aínda estaban convencidos de que en 1914 tomaran unha decisión correcta. E, nese sentido, non hai diferenza entre que os protagonistas sexan alemáns ou non.
“Na escola aprendín que as potencias europeas uníronse contra Alemaña porque Berlín lles provocou”, di Clark. "Pero co paso do tempo estendeuse o punto de vista dos historiadores, porque Rusia se aliou con Francia por medo a que Gran Bretaña se unise a Alemaña. Na primavera de 1914, os británicos estiveron a piques de romper o Triplo Acordo e achegarse a Alemaña. As principais potencias non tiñan un só inimigo”. A Primeira Guerra Mundial, por tanto, non foi consecuencia dunha conspiración alemá. "O meu obxectivo non é exculpar aos alemáns, pero temos que ser conscientes da complexidade do que ocorreu. Si todo limitámolo á separación entre os ‘bos’ e os ‘malos’, non serve para nada”.

Os imperios abaixo, os armeiros arriba

Dentro desta complexidade, os factores económicos influíron. Os historiadores da segunda metade do século XX tiveron a tendencia de subliñar a importancia dos axentes económicos para explicar a guerra. De feito, a bonanza económica de Belle Époque tiña gretas. Os imperios non estaban na súa mellor época. A pesar de que África estaba recentemente separada, o pastel do imperialismo non satisfacía as potencias como antes. Un dos imperios máis vastos da historia caeu uns anos antes, en 1898, cando España perdeu os últimos territorios de ultramar. O Imperio alemán era menor que as potencias do barrio e estaba disposto a aproveitar calquera oportunidade de aumentar a súa superficie, si é posible sen saír de Europa. Pero tamén os británicos tiñan intereses no continente; o seu imperio decaía e era imprescindible abrir mercados dentro de Europa. Isto non só espertou desconfianza nos alemáns, senón que nin sequera aos franceses que ían ser aliados na guerra gustoulles nada o comportamento dos británicos. Por tanto, as consecuencias económicas da caída do imperialismo debilitaron a suposta estabilidade política. “Camuflados tras o intenso comercio entre potencias, ocultábanse a competencia e o resentimento”, en palabras do historiador Gerard DeGroot.

Neste verso Txirrita recolleu outro elemento que tivo gran importancia na guerra: o avance da industria armeira naval, terrestre e aérea. Impulsada polas melloras tecnolóxicas e a crecente demanda, esta industria experimentou un importante crecemento nos anos previos á guerra. Alemaña, por exemplo, fixo un gran investimento na construción dunha flota como a da flota británica. A pesar das diferenzas, varios historiadores compararon a situación da Guerra Fría coa loita armada preventiva de principios do século XX. Norman Angell cría que esta loita aumentaba o risco de estalar unha guerra, pero para os responsables militares era unha forma de consolidar a paz. Ninguén tiña intención de ir á guerra, pero, polo si ou polo non, tiñan todos os medios preparados.

E cando estalou a guerra estalou tamén a produción de armas. A pesar de que Madrid foi neutral, a Gran Guerra sufriu moi ben no sector armeiro de Hego Euskal Herria. Cada ano vendíanse ao redor de 150.000-200.000 armas fabricadas en Eibar até finais do século XIX. Na década de 1910 a cifra chegou a 500.000 e nos anos da guerra achegouse ao millón. En 1920 a venda reduciuse a 300.000 unidades.

Un elemento novo: a opinión pública

Margaret MacMillán, máis aló das sayas das autoridades e os detalles crus, analiza no seu libro un elemento interesante, un factor que non apareceu até entón nas guerras: a opinión pública.

Por suposto, a opinión pública xa estaba enfocada pola propaganda. MacMillan di que o socialismo internacionalista pode ser capaz de frear a guerra, pero que o nacionalismo se impuxo polo esforzo das potencias. "Na sociedade alemá, británica e francesa o nacionalismo se interiorizó máis do que se pensaba. Cando estalou a guerra, as opinións públicas dunha parte e outra crían que foran atacadas e que era lícito responder”. E non hai que ir lonxe para atopar un exemplo claro. Cando estalou a guerra o titular da revista Eskualduna dicía: “Gerla Haste - Biba Francia!” e debaixo, “Paises veciños por nós”. En agosto de 1914, en tres días, 25.000 mozos dirixíronse á fronte desde Baiona.

Esperaban unha guerra curta e, ademais, a percepción da guerra era máis romántica entón. Un ama de casa austríaca escribiu que a guerra era “o heroísmo, un gran espectáculo do mundo en chamas”. En palabras de MacMillan, “admiraban a guerra de asalto e iso coincidía co darwinismo social da época: os conflitos e a competencia entre países formaban parte da orde natural”.

Non marcha atrás

Máis tarde, cando se sucederon atrocidades como nunca, chegarían as desercións, a desobediencia... Pero xa non había volta atrás.

O 28 de xuño de 1914, o coche no que viaxaban Franz Ferdinand e a súa muller non volveu circular. Polo que, ao parecer, non puideron escapar do asasino. Quizá isto foi exactamente o que ocorreu en Europa. A maquinaria composta pola realidade social, económica e política das principais potencias tiña unha gran capacidade de explosión. Pero xa non se marchaban.