O taller de teatro en eúscaro do liceo público de Donibane Garazi cumpriu 20 anos. Ao redor de 200 alumnos exerceron de actores e actrices. Antton Luku, autor do programa Libertitzeaz, é o profesor: “Necesítase un novo proxecto durante todo o ano. Comeza o ano e xa estás a pensar no ano que vén. O grupo cambia de ano en ano, ao comezar o curso tes un novo grupo e tes que empezar a traballar o novo traballo. O teatro vasco, o teatro popular, é moi diverso en forma. Estamos moi doces, facémolo coa xente que temos. O noso teatro emociona o ensino e o curriculum, así como a narrativa colectiva. Na sesión de Libertitzea explícoo”.

Cultura vasca? Despois do programa chegou o programa Sobre a Liberdade. Por que? Por que?

A sesión está relacionada co Tour Fauxto. Era, en certo xeito, o final do ciclo Tobera. O tema impúxose no mundo dos euskaltzales de Iparralde, era un tema a tratar. Cultura vasca? As críticas que se ouvían cando escribín non tiñan fundamento, e pensei que había que facer caer o asunto. A tobera baséase no racho ou a catarse e tamén na escritura deste ensaio. Agora, no programa Libertitzeaz quixen mostrar o paso ao teatro, o paso do traballo sobre o escenario: mostrar como quero dar en forma o que digo por escrito. Expliquei o traballo de translación. Cultura vasca? foi a base e no ensaio sobre a Liberdade atoparás visións. Os personaxes xorden si hai enfoques contraditorios entre os xogadores, un defende unha cousa e outro defende unha cousa. Esa é a esencia da tobera, iso é o que condiciona o bo teatro. Hai que ver o conflito, as forzas dun contra outro. O actor necesita poder para defender aos personaxes. A cada personaxe hai que darlle o seu encanto, polo demais, quedamos na parodia ou na crítica pura.

A que chamamos cultura vasca?

O que me condiciona como escritor, o que esperta a miña sensibilidade, é divertirme. Para min, por exemplo , no Libertimento (unha especie de teatro) polas mañás, onde acoden os músicos, as nosas conversacións e amizade, ese pracer é tamén a Diversión. Eses momentos que non se explican teñen unha gran parte no amor á nosa cultura. A cultura e o eúscaro viven nese momento.

Dedicaches o libro aos bailaríns vascos.

Si, pero non é para darlle unha alegría. Escribín a varios bailaríns xeneracional para que se dean conta de que a mocidade está a bailar, a ver si a partir de aí traballamos a nosa cultura. Inclúo a danza, o teatro ou o bertsolarismo nesa cultura. Hai que partir da xente, que é o que a xente ama? Que xente? Os vascos? De tempo atrás? Os que acaban de volver a casa? Hai consenso ao redor da danza. Os grupos están cheos. Cando se homenaxeou a Urbeltz, o teatro encheuse en Baiona. Os mozos de agora están a bailar. O problema é si trátase dunha danza vasca. O trabes está aí, a ver si ese mundo da danza está en eúscaro ou non. No fondo, isto non é das estruturas da administración de derívaa, da política. Por exemplo, o Consello de Europa fixo a Carta Social, pero non nos vai a protexer.

Traballei durante vinte anos no taller de danza, con mozas, con actores que bailan: si temos que mover a danza do pobo para que a xente a coxa, temos que cambiar os métodos de transmisión. Así mesmo, os bailaríns teñen que importar un poxi dos moldes dos dramaturgos. A miña preocupación é a transmisión, como se transmite para que o actor –que inclúo ao bailar- convértase en creador.

Nesa procura ten compañeiros de viaxe. Oteiza desde o Neolítico. O especialista en teatro, pola súa banda.

Hai que ler a autores externos expertos [cita a andana, Grotowsky entre outros], e á vez a vascos como Urbeltz ou Oteiza. Si confrontas as súas opinións coa opinión popular, podes descubrir que é a verdade e que non é. Iso é o que vale. Amamos ou non a Oteiza ou á arte moderna. Algúns pensarán que o Guggenheim non vale e outros que sublima a creación. Non vou entrar niso, porque non son especialista. Con todo, podo dicir que o irmán do sacerdote Martxel Etxandi de Beloke, o pastor, ve no crómlech ou no crómlech o círculo da danza. Si Oteiza e el din no mesmo momento o mesmo, non é casualidade.

Seguindo o meu método teatral, non podo facer teatro con teoría, fágoo con metáforas, dando consignas bastante curtas, precisas e potentes. Cando estás sobre a táboa, dependendo do día que vivas, iso protéxeche de caer. Por tanto, é preciso trasladar ese espellismo á nosa reunión. Pierre Duny-Pétré di que hai que traer o espazo a San Juan, é dicir, o círculo. É dicir, que ese universo hai que lelo nun círculo pequeno. Nese momento a imaxe do crómlech é moi forte e funciona. O importante non é para que sexa bonito si, pola contra, sálguese mentres falamos.

Como se ve no libro, non tes apego a todos os autores: Nicole Lougarot ou Mixel Etxekopar, por exemplo. Hai máis. Gústalle a polémica, o debate gústame. Sempre con respecto.

Saíu da casa o flautista Gat, Bedaxagar e o seu mundo, téñolle todo o respecto. Logo hai un libro... [Bohémiens. Nicole Lougarot; Gatuzain], iso é o que desprega unha visión que non é verdade. Escribiuno en francés, citeino textualmente, di: “A mascarada é un espectáculo racista, búrlase dos xitanos”. A mascarada non é iso. A mascarada colleuna pola esquerda e pola dereita, de acordo. Por exemplo, que a xota navarra ha chegado de Andalucía? Así é e créoo. O problema é como se trata. Non é esa a metáfora?

A nosa, a política ou a cultura, ou ambas as cousas, aparecen en Commedia dell’Art, ou hai que entendelas por si mesmas.

Existen coincidencias. Georges Hérell, que foi profesor en Baiona, estudou a Pastoral e comparouna cos entroidos de Lyon, con Commedia dell’Art. Gathua, por exemplo, é unha metáfora de Arlekino. Ten a mesma función que o Gathuzaina noutros entroidos. Con todo, hai cousas que xa non funcionan igual, porque xa non funcionan máis. Urbeltz di que Larrepota é Zamaltzaina [Larrapetit ou lagosta]. Pero agora vas a Zuberoa e o que bailan é o cabalo. Esquecéronse da súa función, quizá porque cambiou, porque para eles o ser Larrepota non ten importancia. A cuestión é o método co que fabricamos a Mascarada ou o que sexa. Supoñamos que á actual Kabalkada fáltalle algo de música? Pois ben, si dos Balcáns trouxese a mecha que falta, ese kar que aman os bailaríns, de acordo. Non había problema. Para min o problema é que e con quen queremos dar ou xogar. Se serve para estruturar a sociedade e nunha educación, moi ben. A política é moi importante porque condiciona a cultura. Esa é a miña preocupación.

Por que desapareceron dos entroidos?

Non se quere traperos. No pasado, tanto os brancos como os vermellos, por diversas razóns, chegoulles ben a ausencia das varillas. Por un momento, a súa voz non quixo ser escoitada na praza. Cada un ten as súas razóns, pero si consideramos que a sociedade está baseada nos seus propios conflitos, fannos falta uns lerchos. Eu non peguei unha puñada na cabeza ao proclamalo. Vivo entre a xente, como dramaturgo sentín esa petición. E non hai que enganarse, hai xente que chega ao libertinaje e outra xente non. Prefiren o baile puro, chegoulles moi ben, estalles máis bonito. O libertismo, se segue en eúscaro, o debate, ese capricho, non lles chega ben. En calquera caso, para levar á praza esa resistencia, hai algo politicamente incorrecto. Por exemplo, en Baiona hai unha chea de posibilidades para facer o Tour despois dos últimos comicios. Con todo, os vascos non somos capaces de levar ese tema á praza e adiantar a literatura, o teatro ou a danza.

Que son as Zirtzilak, Bolantak e Santibatek sen apropiarnos do que son, haberá cultura vasca –danza, teatro, bertsolarismo...–?

A función da pinza é a de espertar a ilusión, facela fermosa dentro da danza. A palabra función escóitase menos na danza que no teatro. Por iso a ambición é importante, para darse conta de que hai que crear cousas, é dicir, para iso era, pero agora non quere dicir nada. Hoxe en día pódese facer esteticismo en todo. Doutra banda, hai personaxes que permanecen na cultura. Por exemplo, Kabana non ten máis funcións, pero como personaxe de Kabana en Zuberoa todos enténdeno, aínda funciona. A danza, o artedema, ten función, pero pasamos do ritual ou da danza popular ao espectáculo, e a diferenza non é ser profesional ou amateur, pode facelo un amateur. A elección é a clave. Para os vellos non houbo teoría, senón unha teoría imposible. No libro menciono o empirismo, que a impotencia fai que a conciencia esperte un instante. Os vellos distinguen entre o bo bailarín e o bo conversor, fan deconstrucción como os cubistas. Non poden facer outra cousa. Arrinconan o sistema que funciona, compartindo roles diferentes, especializándose na danza, especializando basicamente á vara. Logo, cando hai que silenciar ao lercho, cala e dise simbólicamente bailar. A transmisión móstrase como un equilibrio atopado. Nós queremos converter a danza nun espectáculo estético, mantendo a forma pura. Existe o risco de perder o alta, a necesidade e a incapacidade. A cultura perde a necesidade e convértese nunha torre de marfil. Hai artistas, cousas bonitas... pero.

A participación, coma se dunha ou outra forma de democracia, está en xogo.

Así entendo a Piarres Larzabal. Se lemos ben as súas obras hai miradas estúpidas e gratuítas, pero nunca descartou a ninguén. Todo o mundo ten a palabra. Non sei se iso é democracia ou populismo, para empezar é integración. Larzabal non soporta a marxinación, parece denunciar esa mentalidade. A min, si é populista, si é vello, chegoume mellor. Trae os conflitos da vida: “Eles teñen poder, pero nós tamén estamos vivos”. No sistema actual, a exclusión é insosteible neste momento. A xente non ten sitio no sistema, pero teñen que ir votar con sinxeleza. Se non participan bótaselles a culpa. Temos que ir votar para darnos unha boa conciencia, para demostrar que a democracia funciona. Con todo, eu non sei como denuncialo ou expresalo a través da danza e o teatro.

En certo xeito sinto que se queixaba da redacción do libro.

Teño un gran rancor pola forma, sei o que non quería facer. Isto aparece no texto Tobera buscando unha definición. Partín das necesidades: que falta na transmisión da cultura actual? No que nós tomamos. Cando vexo danzas contemporáneas, fáltanme os votos de Galtxetaburu ou de Battita Lazgoiti. O medio ambiente que se fixo en eúscaro nalgún lugar. Eles falaban moi ben en eúscaro, o sustut euskara tiña música, tiña arrogancia. E tamén tiñan que deixalo no baleiro, non se consideraban a si mesmos como unha biblioteca. Había dozura, pracer e até violencia... picos e excursións. Na nosa xeración eses están presos. Monta un teatro: necesitas un vello, pero ese vello non o pode facer un mozo. Pode facelo, pero no ton é forzado, escarmentado. Non hai nada mellor que ser un xogador desa idade. Eu o que explico é como se fai. Tento dar iso en eúscaro, sen que se me escape o tema do que vivo. Pódese facer o costumismo. Con todo, se consideramos que é un pasado e queremos que funcione no presente, iso é outra historia. Con todo, aquí e agora, digo sen espanto, en verdade, aínda é posible ser un autor. A miña aposta, o meu soño, é crear ese ambiente ao redor dun evento de danza. Non está feito e gustaríame facelo!