Varios libros realizaron un repaso desde o primeiro bertso printzo até a actualidade, tal e como se coñece na localidade. O libro Bertsoaren haria en Hernani comeza coa biografía do bertsolari Txabolategi e co reto histórico que fixo na praza de Villabona ante miles de persoas e termina coa biografía da moza bertsolari Eli Pagola, descendente de Txabolategi, e o resumo do Campionato de 2013. Orio: o libro Ehun ute kantuan tamén recolleu a época máis ampla posible. Neste caso, a sección Auspoa de Antonio Zavala é a principal fonte do pasado, segundo explicou Iñaki Iturain, un dos autores do libro de Orio: “En tres ou catro libros da serie Auspoa aparecía a ‘inmensa riqueza de versos’ que existía nesta montaña de San Sebastián a Orio, [palabras de Antonio Zavala]. El mesmo andou por Orio e a través de varias testemuñas recolleu todos estes bertsolaris e tamén os versos de Balea: para o gran público sacou por primeira vez Auspoak. O que nós fixemos foi traelo, adaptalo e complementalo con bertsolaris posteriores: Manuel Lasarte, Patxi Etxeberria, os irmáns Sarasua, Xabier Sukia, Ibai Esoain, Iñaki Gurrutxaga... trouxemos unha breve biografía e unha serie de bertsos de cada bertsolari”. Dos arquivos de Zeruko Argia e ARGIA tamén se vestiu moito o libro de Hernani, como en bertsos, fotos e crónicas.

Ecos dos movementos en Euskal Herria

O resto dos libros sobre o bertsolarismo local recollen o movemento dunha época determinada. Como exemplo, Zumaia: Joan Dorronsoro, o seu autor, cóntanos que o libro de 20 anos de canto recolle a creación dunha escola de bertsolaris: “O meu obxectivo era explicar a experiencia de Zumaia, integrada no movemento de Euskal Herria: Impartiuse en todo o País Vasco a creación de escolas de bertsolarismo e a innovación que supuxo Amuriza, e tamén estaba moi relacionada coa creación das ikastolas”. Tamén no libro de Hernani recóllense testemuños sobre o bertsolarismo en Euskal Herria, sobre os bertsolaris máis punteiros da época, sobre os campionatos e sobre a creación e evolución da asociación Bertsozale Elkartea. Iturain ten claro que a historia se constrúe no terreo: “Creo que a mellor maneira de traballar a historia xeral é que cada un faga do seu pobo. A suma diso dá unha historia completa”.

No libro Bertsoaren haria Hernanin de Hernani, máis que escribir unha historia, dediqueime a coser historias orais. Para iso, entrevistaron en primeiro lugar a 35 persoas que formaron parte do movemento de bertsolaris da localidade: Unai Agirre e Jexux Mari Irazu, que se atopan no DVD “Hernani bertsotan” e que se repartirán co libro. Cada un falou desde a súa propia experiencia, desde a que el coñeceu, e a súa suma tivo un relato moi variado, ás veces cun gran contraste. Demostrando que viviron o mesmo momento de formas moi diferentes.

Ademais de numerosos testemuños históricos, o lector atopará innumerables temas de maneira transversal nos libros de versos dos pobos. Dorronsoro explicou que esa é o aceno de identidade da cultura popular: “A cultura é o centro da vida dun pobo. E dentro da cultura a literatura oral é o núcleo principal, o verso, o chiste... están moi relacionados coa vida cotiá. Aquí hai mil ramas e vigas que se cruzan: políticos, sociais, económicos... todos”.

Principais achegas

Os autores dos libros de Zumaia e Orio recomendan a outros pobos que soliciten información sobre o bertsolarismo que alí se desenvolve. Dorronsoro considera que serve para dar respiro ao movemento: "É moi importante ventilar, dar un golpe e facer que se produza un lume na zona afectada. En cada pobo hai que airear, recoller e publicar o bertsolarismo”. Iturain lembra como o pobo de Orio tomou o libro: “Foi un gran agasallo para os amantes dos bertsos do pobo, xa que recollía moita información. Para algúns tamén é unha gran fonte de emoción, porque rescatou a algunhas persoas de outrora”. Estes libros son tamén unha fonte para traballar o curriculum dos centros escolares da localidade, o bertsolarismo local. E tamén para socializar o tesouro que xa se recolleu en Auspo: “Ler de todos aqueles bertsolaris, os seus bertsos cantados, Herrikotxia, Txanka, Itxaspe, Seikola... descubrín a través daqueles libros de Auspoa aquel mundo dos bertsos que estaba moi presente na sociedade. Impresionoume profundamente. A maioría dos oriotarras nunca leron un libro de Auspoa e o noso libro tróuxolles ese tesouro”. Trátase de socializar o Auspoa, a Luz do Ceo e o tesouro das demais fontes, recoller testemuños orais por escrito e atoparnos con descubrimentos no medio dos cales o ouro é pebida. O que busca o perigo...