É importante distinguir entre o hiperactivo “todo” (porque ten un problema neurobiológico) e o hiperactivo “o que hai” (porque por outra razón ten unha actitude hiperactiva). A hiperactividade é un trastorno do comportamento, que debe detectarse analizando as pautas de comportamento do neno, e multiplicáronse os casos mal avaliados e sobrediagnosticados (o problema neurobiológico padéceo entre 2 e 3% da poboación, pero moitos máis nenos e nenas diagnosticados). O tema tratámolo na reportaxe As consecuencias negativas dos diagnósticos equivocados (núm. 2255) e volvémolo a traer a estas páxinas, xa que o coordinador de Investigación en Farmacoterapia de Navarra, Luís Carlos Saiz, publicou datos relevantes no boletín farmacoterapéutico da Comunidade Foral.

En primeiro lugar, Saiz referiuse ás enquisas e estudos realizados entre os pediatras e os psiquiatras infantís, segundo os cales a avaliación dos síntomas baséase frecuentemente na interpretación dos pais e profesores, e do que para eles é unha conduta “anormal” (faltan referencias obxectivas, os factores a medir tampouco están claros), e mesmo cando non se cumpre unha porcentaxe elevada dos criterios, téndese a diagnosticar o trastorno.

Influencia das pastillas a curto e longo prazo

Unha vez realizado o diagnóstico, a solución adoita ser a resposta farmacolóxica. En Navarra, entre os anos 2000 e 2012 o consumo de metilfenidato e atomoxetina aumentou en 30 ocasións entre os nenos. Para que serve sobre todo o metilfenidato que se vende baixo a marca Ritalin? A curto prazo, demostrouse que o neno entorpece menos as conversacións dos demais, sérvelle para manter e concentrar a atención e reduce a capacidade de movemento do neno. “Este novo comportamento socialmente máis aceptable –advertiu Saiz- está relacionado coa diminución das expresións emocionais, a diminución da curiosidade e a flexibilidade cognitiva, a diminución da capacidade de sorprender e preguntar, a perda da iniciativa e a espontaneidade, e o fomento do humor neutro
e a actitude pasiva”. E a longo prazo, o metilfenidato consegue que o neno progrese academicamente, socialmente e en familia? O estudo MTA é o exemplo máis detallado até agora realizado por Saiz (579 nenos e nenas de entre 7 e 10 anos). Os nenos dividíronse en catro grupos: uns tomaron medicamentos, outros seguiron tratamento psicosocial, o terceiro o tratamento combinado e o cuarto a terapia convencional. Posteriormente, medíronselles variables como a agresividade, as habilidades sociais, a ansiedade, a depresión, a relación cos pais e nais, a actividade académica… Aos 14 meses, a puntuación de todas as variables mellorou nos catro grupos e as diferenzas entre uns e outros foron pequenas. Oito anos despois, os resultados de todos os equipos eran os mesmos. É dicir, os nenos non obtiveron mellores resultados pola inxesta de medicamentos, mentres que Saiz subliñou que os fármacos poden ter efectos adversos no sistema cardiovascular, psiquiátrico ou endocrino e poden xerar adicción ao mesmo.

Como cubrir o problema do modelo social

Quen e como define o concepto de enfermidade? En que medida utilizamos fármacos psicoactivos para facilitar o control social do culturalmente aprobado? Resúltanos máis cómodo pór o foco na persoa que en problemas que afloren disfuncións máis complexas da familia, do sistema educativo ou da sociedade? Luís Carlos Saiz pon o debate sobre a mesa e suxire que a dinámica do modelo social actual non axuda a conseguir o nivel de reflexión, o desenvolvemento intelectual e a madurez emocional que lle pedimos ao neno. “Neste contexto, os pais e os profesores ven a miúdo desbordados ante comportamentos complexos, pola falta de tempo, a falta de habilidades concretas, a falta de capacidade, a falta de determinación de autoridade, a presión competitiva… E unha vez que habemos etiquetaxe ao neno como enfermo, libre da responsabilidade que un poida ter, o fármaco é unha opción cómoda, con resultados a curto prazo e máis económica que outras alternativas. O medicamento vén reforzar e talvez a refacer a identidade do neno. Sen dúbida, evitaranse as penas, as expulsións e os conflitos familiares, pero a satisfacción é que a autonomía e as capacidades do neno e da nena quedan sometidas á pastilla”.

A conclusión é clara para o profesional: realizar avaliacións máis elaboradas e profundas, abordalas desde unha perspectiva máis ampla coa implicación do neno, dos seus familiares e da comunidade educativa, e que a opción farmacolóxica sexa o último recurso.