É máis fácil cantar sobre os cárceres do 36 que sobre as actuais encarcelaciones?

Sen dúbida, é máis fácil cantar sobre os actuais cárceres. Os letrados son coñecidos, en moitas ocasións escribiron textos no cárcere, e teñen un público, o que se coñece como masa de militantes, un circuíto. Poida que sexa demasiado fácil, a canción convértese en algo polos presos, sen que vostede quéirao. É dicir, algo que non é canto. Un xesto de apego. É máis difícil cantar aos presos do 36, a maioría dos vascos que eran do PNV. Isto reduce, a priori, a audiencia. Non coñece aos amantes da música, nin ás prensas. E os seus versos, oitenta anos despois, seguen encarcerados. Pensei que debía saír á luz da escuridade. É un xesto de apego, pero menos pronunciado, non é inmediato. Pide unha pequena reflexión. Paréceme máis interesante.

Que che dixeron en Tolosaldea? Ou que queres que che diga...?

Aínda non me dixeron nada. Pero cantar esas cancións alí sería bonito. De alí era Tximela, do barrio de San Blas, con toda seguridade. Anttonio, o seu compañeiro tamén. Tolosa deu uns descendentes dos que se pode vangloriar. Os familiares contáronme que cando Franco viña a San Sebastián controlábanos, detíñanos con frecuencia. Contáronme que cando Tximela volveu de Porto Santa María non se acabaron os desprazamentos ao cárcere. A ikurriña sería colocada na punta de Izaskun ou nalgunha das igrexas e desde alí foi trasladada ao cárcere de Ondarreta. Devolvamos a indemnización. Pola importancia da súa contribución. “Se me matan que canten os descendentes”.

Que che ensinou a vida do capitán Tximela?

Fixérono como capitán aos vinte e dous anos. Non me vexo a min mesmo aos vinte e dous anos, nin un sarxento. No cárcere, non sinto capaz de escribir os seus versos libres e atados, con tanto humor e con tanta sensibilidade. Lendo toda a súa obra, creo que no cárcere foi máis libre que nunca para crear versos. Máis exactamente, a través da creación conseguira facerse cargo da prisión. Deume unha lección de que o bertso, a pintura, a música… pode ser máis libre.

Hai quen di que as cousas da guerra aburríronnos. Que dis ti?

Algúns se aburren facilmente. Cantas películas fixemos daquel de 1936-1937? Cantos monumentos teñen os gudaris e os milicianos? Percorreron Euskal Herria estes pacifistas? Cantas cartas escribiron ao presidente francés para que quite os monumentos que hai en todos os pobos en homenaxe aos falecidos nas dúas Guerras Mundiais? A todos eses homes e mulleres republicanas asasinados polos cuneteros, mellor deixalos alí. A min fáilleme imprescindible porme ao lado dos oprimidos, o fondo pídemo, como a moitos outros. Eu creo que aclarar a guerra é atentar contra ela mesma.

Son cancións todas escuras. Situación desoladora, soidade, reflexión interna espida en forma e esencia. Que buscaches con este disco? Que buscas nos concertos?

Gustaríame emocionar ao público tal como tocáronme as letras. Para iso recorrín á nudez á que vostede alude, e a elección da guitarra tamén vén de aí. Cando Juanba Berasategi ensinoume as imaxes, ao escoitar as cancións, creei as imaxes para o disco, alegreime moitísimo, pensei que o tres estabamos na mesma reflexión interna, Tximela, Berasategi e eu.

Quixeches homenaxear aos precursores da canción moderna de hoxe. Por exemplo, a túa canción lembra aos primeiros tempos de Xabier Lete. Unha homenaxe? Confesión? Nostalxia? Hai algún outro propósito, razón ou pretexto?

Un pouco de todo. De mozo estivemos mirando aos de adiante e a súa influencia é evidente. Foron pioneiros. Tiveron debates belos e duros sobre a canción e as dificultades que tiveron ante a sociedade non foron en grao sumo baladí. A miúdo paréceme que non retrocedemos en moitos ámbitos e que estamos a volver aos debates do seu tempo. Por exemplo, hai que pagar ao cantante? Naquela época dos castigos... Por outra banda, non é unha homenaxe, non é unha nostalxia. Tamén o que nos ensinaron eles vale, e a proba de que esa vía e estética aínda pode dar froito. “O home foi encarcerado, que dixo, que fixo?”, cantou Lete. Pois, por exemplo, o home enfrontouse ao fascismo e segue facéndoo no cárcere.

Pódese transmitir cun molde máis “moderno” a dor que aparece nos versos?

Como se entende a modernidade... Por unha banda chamámola canción moderna e por outro, coma se dixésemos que é anticuada. Podía ser máis rockeiro, máis blusero mesmo... Pero eses estilos de moda non sempre garanten a modernidade. Unha estética máis contemporánea pode cantar cousas reaccionarias. Non é fácil o tratamento que se lle debe dar á hora de elaborar un texto. A elección que fixen para min tiña sentido para cantar estes versos. Na guitarra solitaria a voz salgue en bruto, na sotilidad tiñan máis forza. A forza da melodía e a oportunidade da voz espida e case soa facíanme temer, pero por outra banda, parecíame que podía mellorar a miña mensaxe.

Tes colaboracións de luxo como Juanba Berasategi. Como conseguiches que fagas traballos de portada e deseño para ti?

Non é a primeira vez que o fai Juanba. Tamén estivemos xuntos en Real politik. É un home con moita experiencia e, sobre todo, con moita creatividade. Aprendín moito con el; contra si mesmo, romperse e refacer… Tomouno como un reto, iso gústalle, forzarlle a un mesmo, tentar o insólito…

Tximela ten moitas frases categóricas que se poden soltar do verso e traerse ao contexto actual: “Se Hoinbeste alfer vivirá a ordia que nós debemos facer”, “A guerra terminou pero non se fixeron as paces”… Cal é o teu favorito? Por que?

Unha vez que canta as miserias da guerra, termina dicindo: “Iso é a guerra, e a guerra beneficiou a outros moitos”. É moi bo, nunha pequena expresión explica de que xorden as guerras. Gústame moito aqueloutro, “Coas mesmas armas non vai entrar na mítica!”. Ese orgullo do guerreiro. Garda do Capitán.