O 3 de marzo, mentres a maioría dos medios de comunicación observaban os escaparates perforados das tendas da Gran Vía de Bilbao, ou como Christine Lagarde daba voz ao veleno reformista lanzado no cume económico Global Forum Spain, o manifesto por unha economía ao servizo das persoas asinado por centos de profesores e expertos do mundo universitario, a maioría deles de Euskal Herria, apenas tivo eco.

Na súa opinión, a referencia da economía é a equidad; a competitividade non pode ser un obxectivo, e moito menos estar por encima da eficiencia ecolóxica. Unha economía sa e sostible necesita democracia e transparencia; as decisións políticas non se poden disfrazar de tecnócrata. “Non se pode perder de vista que a función da actividade económica en si mesma é a provisión de bens e servizos á sociedade. Con todo, cremos que é necesario outro enfoque que poña ás persoas no centro, que poña aos mercados e ás institucións ao servizo da sociedade, e non ao revés”.

Os impulsores do manifesto consideran que o manifesto é importante porque os asinantes son de moitas sensibilidades ideolóxicas e foron capaces de acordar algúns puntos básicos. O economista Mikel Zurbano afirmaba na nosa carta que o documento destrúe o mito de que non hai alternativa á austeridade. Existen alternativas, como demostran as pequenas e grandes experiencias prácticas da economía social que avanzan desde o punto de vista social. De feito, é comprensible que a maioría das ideas do manifesto dos docentes camiñen polo mesmo carril que a economía social. Que é a economía social?

A persoa por diante do capital; a repartición xusta de beneficios; a solidariedade interna; comprometida coa sociedade, o desenvolvemento local e a igualdade; a cohesión social; os postos de traballo dignos; a actividade sostible; a independencia cos poderes públicos... Estes son algúns dos valores fundamentais da economía social. Pero esas ideas non están presentes nas oficinas da universidade. No pasado, o asociacionismo económico foi a resposta da cidadanía ás múltiples crises do capitalismo, e a nosa concepción da economía social é froito da evolución histórica.

Un pouco de historia

O economista Charles Dunoyer naceu en 1786 na cidade occitana de Carennac, no estado federado de Nova York. Desde pequeno coñeceu o ambiente revolucionario de Francia e os desmáns da primeira industrialización. Os economistas liberais que viron con outro ollo a pobreza ou pauperismo que se estendeu en Francia ao amparo das fábricas do século XIX crían que se debían a unha disfunción da sociedade. Dunoyer escribiu Traité d’économie sociale en 1830 e reivindicou a parte moral da economía. Aí é onde moitos sitúan o primeiro intento de teorización da economía social.

Para entón, as primeiras cooperativas xa percorreran o camiño, sobre todo en Inglaterra, na patria da Revolución Industrial. Na localidade de Rochdale, preto de Manchester, estimulada polas ideas do pensador socialista Robert Owen, unha cooperativa de consumo formada por unha ducia de tejedores tivo un gran éxito na década de 1840, dos cales medio século contaba con 12.000 socios. En Francia e Alemaña tamén se estenderon rapidamente.

En Euskal Herria, as raíces do asociacionismo van moi atrás no tempo. A beneficencia da Idade Media pódese recorrer, si quérese, ao auzolan primitivo ou ás confrarías das colonias americanas. A finais do século XIX xurdiron as primeiras cooperativas de consumo entre o fume dos altos fornos de Bizkaia, promovidas polos seus patróns. Despois chegaron o da fábrica de ferro de Araia e outras mutualidades de Gipuzkoa, con aspecto de congregación católica. Así, a economía social pasou a ser recoñecida como unha actividade, pero sen cuestionar o modelo capitalista por excelencia, senón como un elemento de equilibrio. Leon Walras abriu esa idea e dixo que a función das cooperativas non é suprimir o capital, senón facer que o mundo “non sexa tan capitalista”.

En outubro de 1973, cando o prezo do barril de petróleo subiu dos 3 aos 12 dólares, Reagan e Tacher lanzaron un ataque de desregulación económica e desmantelamento do estado de benestar. A economía baseada no crédito tomou a substitución. A crise, iniciada nos anos 70, foi respondida como de costume polos traballadores: pondo en marcha outras experiencias e prácticas. No País Vasco, un gran número de traballadores e traballadoras mantiveron o seu posto de traballo e traballo cunha figura xurídica practicamente descoñecida: as sociedades anónimas laborais (SAL). Na actualidade, o SAL son un dos alicerces da economía social. Os socios traballadores teñen a maioría do capital social, eles son os donos da empresa. ARGIA está dentro deste modelo a través da empresa Komunikazio Bizagoa SAL.

Na década dos 80, a recesión do sector público impulsada polos ultraconservadores desatou as polémicas nunha economía durmida. En Francia recuperouse e en 1980 as cooperativas e as mutuas escribiron Charte de l’économie sociale, un documento pioneiro que fixou os principios da economía social. Entón xurdiu a necesidade de definir mellor a terceira pata entre o público e o privado. Con todo, aos poucos, a economía social foi sumando correntes e escolas de diferentes ámbitos. É máis, os proxectos solidarios de iniciativa popular que se multiplicaron nos últimos anos, ligados ao medio ambiente, ao comercio xusto ou a proxectos locais e moitos deles recolleitos na rede Reas, foron acollidos, e é habitual utilizar o nome de Economía Social e Solidaria (ESS).

Que peso ten a economía social no País Vasco?

Un estudo realizado por encargo da Unión Europea en 2007 concluíu que en 25 estados da Unión empregábanse 11 millóns de persoas no ámbito da economía social, o 6,7% do emprego. E no noso? O informe TESS, elaborado no marco dun programa europeo, permite comparar os datos de Aquitania, os Pireneos Atlánticos, Navarra e a Comunidade Autónoma Vasca e ver mellor o peso da economía social no conxunto do País Vasco.

A fronteira administrativa entre España e Francia levounos a ter moitas diferenzas no País Vasco. En Ipar Euskal Herria son as asociacións as que máis establecementos e postos de traballo xeran, seguirían as mutuas, as fundacións, os centros de inserción social e os centros especiais de emprego. O sector servizos é o que máis forza ten. En Hego Euskal Herria predominan as cooperativas e as asociacións laborais (ver gráficos). No caso das cooperativas, o peso de Mondragón equilibra a balanza da actividade ao sector industrial. As asociacións de traballo só existen en España. Neles, os traballadores teñen a maioría do capital social e un socio non pode adquirir máis dun terzo das accións.

Con todo, o universo da economía social é máis amplo que iso. O Instituto da Cooperativa de Dereito e Economía Social da UPV/EHU (Gezki) engloba, ademais das xa mencionadas, ás sociedades agrarias de transformación, ás confrarías de pescadores, ás asociacións de iniciativa popular que operan fóra do mercado e a diversas entidades financeiras, entre outras.

Nun momento no que se descubriu a cara máis negra dos bancos, reforzáronse as alternativas financeiras e exploráronse novas oportunidades en busca de fluxos non especulativos. Por exemplo, o Fiase é un banco ético antigo e coñecido no noso país. Ademais, axentes locais abriron un proceso para que a cooperativa de crédito Coop57, nacida da loita dos traballadores da editorial catalá Bruguera, inicie a súa andaina no País Vasco ofrecendo servizos financeiros a proxectos de economía social e solidaria. A Sociedade de Garantía Recíproca Oinarri tamén responde as necesidades financeiras das pequenas e medianas empresas de economía social da CAPV. Así mesmo, Herrikoa, con sede en Baiona, ten un código deontolóxico, creado co obxectivo de axudar a “crear e acelerar talleres”.

Tamén podemos incluír neste saco do financiamento alternativo as moedas locais que proliferaron nos últimos tempos. O Euskoa é o proxecto máis sólido que temos, e úsano máis de 2.000 persoas en Lapurdi, Baixa Navarra e Zuberoa. En Bilbao acaban de crear a moeda Ekhi e en Aiaraldea crearon a moeda Ogerleko. O seu obxectivo é investir diñeiro na economía local, levada a cabo por persoas de carne e óso.

Ante a crise

A quebra de Fagor produciuse a finais de 2013, cando a empresa sufriu un desastre. Son moitos os medios que deron conta de que o cooperativismo está en crise. Pola contra, a economía social ha afrontado a crise mellor que as empresas convencionais. O informe TESS conclúe que as actividades da economía social han seguido xerando emprego no Pirineo Atlántico. En Navarra e na CAV perdéronse postos de traballo, pero o comportamento foi mellor que no conxunto do mercado.

Por exemplo, no caso da CAPV, segundo datos do Observatorio Vasco de Economía Social, desde 2007 perdéronse 7.700 empregos neste ámbito –sobre todo nas asociacións de traballo–, mentres que en total se perderon 150.000 empregos nos últimos anos, unha proporción case o dobre.

Mantemento de postos de traballo, pero que tipo de postos? A economía social en xeral tivo unha maior sensibilidade no respecto das condicións de traballo, da igualdade e dos dereitos fundamentais. Segundo datos da asociación Cepes, no Estado español as mulleres maiores de 45 anos que traballan na economía social son un 4% máis que na economía convencional e nos cargos directivos a presenza de mulleres é un 8% superior. En Francia, pola súa banda, o 66% das persoas que traballan na economía social e solidaria son mulleres. Pero aínda existen diferenzas significativas entre homes e mulleres. A profesora da Universidade Valenciana Antonia Sajardo, experta nestes temas, afirma que as entidades de economía social non son impermeables ás actividades da contorna.

Falta de visualización

Coa elección de Iñigo Urkullu como lehendakari, o seu primeiro acto tivo lugar nunha das empresas de inserción de Lantegi Batuak: Urkullu abandera a ‘economia social’ dicía a portada do xornal de Vocento en maiúsculas. Os poderes públicos han apoiado de forma oficial a moitos actores da economía social, pero consideran que non os teñen debidamente en conta. Por tanto, hai un desequilibrio: o peso e a forza da economía social non se reflicte na administración.

Esta falta de visibilidade, ademais, aumenta si tense en conta que en Euskal Herria a economía social non ten unha institución que a represente, que ten que ver co carácter autónomo e plural de moitos proxectos. Konfekoop, Asle, Anel, Elhabe, Reas, Ucan… Cada zona ten a súa estrutura e actúa segundo os seus intereses, por suposto. En Navarra creouse Cepes-Navarra, que agrupa ás entidades da economía social, e en Aquitania esta función realízaa a Cámara Rexional de Economía Social e Solidaria. No País Vasco, pola contra, o Observatorio Vasco de Economía Social está a analizar os datos globais desta actividade.

Ter unha soa voz é importante, non só ante a administración, senón tamén para responder as críticas da patronal tradicional ou para defender vantaxes fiscais para as cooperativas en situación de incerteza na Unión Europea. Alguén terá que explicar que non se pode repartir o 30% dos beneficios das cooperativas; alguén terá que dicir que as multinacionais pagan menos impostos.