Falemos da crise...

Dada a súa pluralidade de dimensións, trátase dunha crise sistémica que fai eco ás profundas raíces da transformación do capitalismo das últimas décadas. Estamos ante unha crise da produción de valores. Por unha banda, como subliñou Marx no século XIX, o capitalismo non pode abusar da explotación da forza de traballo sen destruír a súa capacidade de expansión. Por iso, os investidores capitalistas insisten periodicamente en que a rendibilidade do capital non é suficiente. É máis, nos últimos anos a maioría dos sectores industriais do mundo están por encima da súa capacidade de produción, nunha sobreproducción crónica. Co afán de pisar os salarios e as condicións de traballo, a súa evolución é moito menor que a prosperidade que xeran, e o capitalismo non pode baleirar os seus almacéns. Noutras palabras, o capitalismo aínda non inventou a hora 25 do día. Doutra banda, a crise ecolóxica vincúlase á habitual crise do capitalismo. O sistema non pode seguir pensando que debe facer producir riqueza aos traballadores, baseándose no que tritura, tritura e malgasta. Por iso digo que non só é unha crise da produción de valor, senón tamén da da produción de valor. A diminución de materias primas e recursos naturais non só é evidente, senón que o mercado non absorbe o producido.

Non hai que engadir a iso o financiamento da economía mundial dos últimos 40 anos?

A contracción dos salarios en función da riqueza producida ha suposto o desapiadado enriquecemento dalgunhas clases que, unha vez enriquecidas, foron recicladas no financiamento do capitalismo, en lugar de limitarse aos investimentos habituais. Así estalaron sucesivamente todas as burbullas financeiras até chegar ao colapso 2007-2008. Entón o sistema bancario e financeiro mundial esborrallouse si os Estados non asumisen gran parte da débeda privada. Isto provocou un tremendo aumento do déficit público e da débeda privada na maioría dos países. Nin que dicir ten nos estados da zona euro. Pero non nos enganemos, aínda que os medios e o discurso económico dominante din que a crise do endebedamento público é unha causa da crise global, non é máis que unha consecuencia. Por iso non teñen sentido as políticas de austeridade que nos predican que saiamos do buraco. Esqueceron que a redución dos gastos e investimentos públicos en recesión non fai máis que aumentar a ferida? Isto demostrouno Keynes nos anos 30. Si íllase o investimento público cando o investimento privado vese ameazada, engádese un retroceso á recesión. Quen queira ver o absurdo das políticas de austeridade e o cinismo, que mire a Grecia. Din que a troika rescatou a Grecia, pero a troika non axudou a Grecia, senón que salvou aos bancos europeos que compraron bonos de Estado en Grecia cando supostamente era un negocio redondo.
Non se están botando ao solo os logros sociais de décadas coa escusa da crise?Os
países da Unión Europea, en especial os fundadores, uníronse á II. Caracterizábase polo modelo social que se estableceu fóra da Guerra Mundial. Nos últimos 40 anos, o capitalismo neolítico foi perpetuando ese modelo de coco: complicando as condicións para a retirada, aumentando o número de horas de traballo, baixando os salarios, reducindo as vacacións... A inmensa maioría das reformas dos últimos 20-30 anos foron dunha soa dirección, e por suposto, esta crise cadrada é unha escusa perfecta para destruír o sistema de protección social gretado e impulsar a privatización dos servizos públicos. As políticas de austeridade non só veñen recortar non se que proxectos públicos, senón a pór en danza os logros sociais. Fannos crer que non hai outra forma, que non hai outra vía, mentres nos cosen con “reformas estruturais”. Reforma estrutural do mercado de traballo, reforma estrutural da protección social, reforma estrutural de rételos... Todo iso forma parte dunha estratexia global e coherente. Todos os gobernos que teñen o matiz, o da dereita ou o da esquerda son aprobados. Aí está a cuestión: a socialdemocracia xa non existe. Agora, no noso país, non hai máis que gobernos liberais, ultra-liberais e de extrema dereita.

Cales cres que son as vías para saír da crise? Pódese pór unha base máis sa a este sistema?

Si esta crise é unha explosión sinérxica de contradicións sociais e ecolóxicas, deberiamos paralizar as políticas anti-sociais que agora se están implantando na planta e reflexionar sobre un modelo de desenvolvemento moi diferente ao que se deu até agora. Xa non nos podemos conformar con fomentar o crecemento económico coa maior enésima. Debemos abordar a esencia da produción, o modo de desenvolvemento e a sociedade de consumo. Non podemos quedarnos na pura teoría. As necesidades sociais que puxo de manifesto a crise esixen respostas inmediatas, debemos empezar a reducir as desigualdades sociais canto antes, a fiscalidade debe reformas radicais, hai que repensar o sistema bancario... E, sobre todo, hai que abordar o punto de partida desta tola dinámica: a libre e frenética circulación de capitais. Si existise un marco político de avance conxunto en todos os ámbitos poderiamos estar esperanzados, pero mentres non cuestionemos o modelo de desenvolvemento económico e a tendencia anti-social, dificilmente poderemos saír do buraco. Peor aínda, non te sorprendas si empeñámonos en modelos anti-sociais e cegos productivistas.

Só a economía mercantil xera riqueza?

A única riqueza que coñece e promove o capitalismo é a que ten forma mercantil, que ten a sorte de xerar beneficios, que se converterá en capital. Xunto a esa riqueza mercantil, con todo, hai unha parte moi importante producida no marco colectivo. O capitalismo liberal di que o traballo dos traballadores nun marco non mercantil, como a educación ou a sanidade pública, é unha actividade parasitaria. Para eles, a única riqueza é a que o mercado fai para o mercado. Para min, en cambio, non é só unha idea falsa, senón un razoamento que serve para xustificar unha acumulación insensata de capital. Segundo a economía política, hai que facer unha distinción entre riqueza e valor económico. O propio Aristóteles citaba a diferenza entre os valores de uso e de cambio, pondo como exemplo aos seus zapatos. Dicía que lle servían para andar, ese era o valor de uso, pero ao mesmo tempo, podían ser un valor de cambio para conseguir outra cousa. Neste sentido, a escola pública produce un valor de uso incrible educando aos nenos, pero iso non ten valores mercantilistas, a pesar da súa avaliación monetaria. Por iso digo que o discurso dos liberais é interesado, e con esa falsa crenza de que queren dedicar os recursos humanos e materiais das actividades non mercantilistas da colectividade actual á acumulación de capital.

O desenvolvemento sostible está orientado cara á sustentabilidade?

Si o desenvolvemento é sostible ou sostible, existe un choque entre unha concepción débil e real da sustentabilidade. A fráxil sustentabilidade dinos que estamos a esgotar os recursos naturais, pero non temos por que preocuparnos, xa que os substituiremos polos avances científicos e tecnolóxicos. É unha visión falsa e hipócrita, pero desgraciadamente considerada por multinacionais e institucións como a ONU. Existe un auténtico concepto de sustentabilidade que reivindica que os recursos naturais non poden ser substituídos polos avances científicos, pero que acepta a complementariedad entre ambos. A partir dese choque estalaron guerras semánticas e ideolóxicas entre quen queren facer un lifting ao desenvolvemento económico que destrúe todo e queren abordar o problema real desde as ramas. Insisto, mentres non reflexionemos sobre a esencia da produción, o concepto de desenvolvemento sostible está a baleirarse de sentido. Só a reflexión sobre as estruturas produtivas, os procesos e a calidade pode devolver á palabra o seu verdadeiro significado. E é que a calidade da produción é imposible sen a calidade do traballo, a calidade dos postos de traballo e a protección social de calidade. Todo é un. Tanto o dereito laboral como o sistema social están patas para arriba, a calidade vai da man dun productivismo destrutivo que non lle importa nada.

É o decrecimiento unha alternativa real?

Aínda que na crítica do productivismo e da ideoloxía que nos trouxo ao que estamos, coincidimos cos teorizadores do decrecimiento, non me parece a solución. Na miña opinión, hai que establecer unha estratexia de transición na planta, remodelar todos os sistemas enerxéticos, redeseñar os sistemas de transporte, repensar o noso urbanismo... Isto supón unha marxe de tempo no que haberá que facer grandes investimentos e como se compaxina esa transición coa redución da produción? Nesta fase de transición, a sustentabilidade debe medirse en función da calidade da produción, non da cantidade de produción. Así, cando esa transición comeza sen retrocesos, non quero que o noso benestar se vincule co aumento do crecemento. Hai que romper coa crenza de que o benestar está relacionado co progreso tecnolóxico e o progreso. Pero, insisto, eses son asuntos que están detrás dunha posible transición. Mentres tanto, hai necesidades sociais vermellas que non se satisfán. Cando leo que o 20% dos empregados xa non lle falta un céntimo e vou ao oculista ou ao dentista póñome furioso. A estas necesidades sociais hai que responder hoxe e non mañá. Doutra banda, a quen están a vender ilusións falsas baixo a cobertura do decrecimiento hai que dicirlles que non hai ingresos procedentes do ceo e que os beneficios tamén veñen do traballo. Esta cortina de fume foi moi ben utilizada polos liberais para meter o dedo na ferida e “só o traballo que durante anos foi o eixo do movemento obreiro ha traído consigo o beneficio”.

Fálase moito da crise económica, pouco da crise social. Quizá porque as rúas non están cheas de cólera?

A crise social é consecuencia da crise económica, pero ao mesmo tempo é unha das causas da mesma. Cuestionar os logros sociais, desconectar a evolución salarial da produtividade... Todas elas son as raíces da crise, non só as ramas. Por suposto, a crise económica agudiza a crise social, pero é a degradación social a que provocou a crise económica. O problema é que as rúas non están a arder de rabia. O capitalismo neoliberal ha gañado a batalla aos movementos obreiros e sociais nas tres últimas décadas. Espero que non sexa a vitoria definitiva. Mentres tanto, a taxa de paro circula polos ceos, as desigualdades intensifícanse, a precariedade forma parte da rutina, os sistemas de solidariedade están furados, os sindicatos perderon a súa capacidade de acción, as organizacións tradicionalmente representadas polo movemento obreiro non teñen influencia... Como quere que se organicen mobilizacións continuas e eficaces nesas condicións?

Ademais, o sistema neoliberal ha sabido substituír o sentimento de conciencia de clase e solidariedade colectiva de outrora por individualismo mesquiño. Pero bo, aquí non hai nada definitivo.

Como cidadáns e cidadás, teremos algunha vez a forma de elixir o sistema económico e o modelo social ou o poder económico está ao bordo do poder político?

A subordinación impona o poder económico a toda a sociedade, non aos políticos. Eu vexo unha simbiose entre o poder político e económico, tanto nos seus comportamentos como nas súas aspiracións. Estamos ante un exercicio de coherencia da clase burguesa, non nunha relación sub-dominante. Por tanto, non sei si seremos capaces de elixir o sistema económico e o modelo social. O que sei é que non hai un sistema económico para sempre. O capitalismo que cremos eterno e eterno só ten dous ou tres séculos. Que é iso na historia? Con todo, non diría que o capitalismo estea ao final, senón ao final dun ciclo en si mesmo. Estamos ao final do ciclo da financiarización, ao final da ideoloxía de que o benestar da humanidade viña da libre privatización do mercado. A crise puxo de manifesto que os mercados financeiros non garanten a igualdade e a educación e que dificilmente se pode basear na felicidade da humanidade. Con todo, isto non quere dicir que o capitalismo non poida atopar novas solucións. Sempre os inventa.