O breve e sinxelo relato da destrución de San Sebastián o 31 de agosto de 1813, adoita ter un final feliz no caserío Aizpurua de Zubieta. Os días 8 e 9 de setembro, varios donostiarras reuníronse alí para responder ao sucedido unha semana antes. Fóra, inmediatamente, a cidade foi vista como desaparecida do mapa. Cando A Gazeta de Madrid informou do sucedido, engadiu: “De San Sebastián só quedará a memoria da súa localización”. Os congregados en Zubieta, en cambio, decidiron crear un novo concello e reconstruír a cidade; outra cousa foi a execución do acordado.

Si o sucedido a finais de agosto foi brusco, cru, o desastre invernal de 1814 foi máis frío, máis lento, máis silencioso, moi diferente, pero igual de terrible.

Sen axuda

O 20 de febreiro de 1814, o alcalde Gregorio Iturbe enviou unha carta á Regencia Española na que se lamentaba da falta de resposta e de petición de axuda. Na introdución, a carta dicía que San Sebastián era “a cidade máis desgraciada do mundo, case sen existencia física, e todo ao final da súa existencia moral”. Iturbe e o resto de concelleiros aseguraban que durante cinco meses esforzáronse en dar a coñecer a situación da cidade e obter axuda, pero o Congreso non lles respondeu até entón. As autoridades de Madrid ignoráronlles por terceira vez. Tamén se dirixiron aos responsables militares da destrución para pedir axuda para a reconstrución ou para recoller as mesmas racións que comían os soldados. Os xenerais Graham, Castiñeiros e Alava non responderon. Wellington si, era estranxeiro e non sabía nada do país. Nos días posteriores ao incendio, non houbo axuda para a limpeza dos restos dos edificios, polo que se organizaron grupos de traballo nos pobos lindeiros. Nin o Goberno español nin os seus aliados recibiron indemnizacións, subvencións ou financiamento para a reconstrución da cidade.

Nos meses posteriores á destrución da cidade, no interior das murallas quedaron uns 300 habitantes. A maioría dos donostiarras vivían nuns 400 caseríos de fóra da cidade. Pero fóra das murallas non se podía reconstruír a cidade. Entre 1814 e 1817, os habitantes dos barrios exteriores non obtiveron a autorización do Ministerio da Guerra para reconstruír as súas casas.

O apoio simbólico chegou en 1816. O rei Fernando VII declarouse a si mesmo protector da cidade. Con todo, un comunicado de xullo de 1824 afirma que a cidade seguía sen recibir indemnización algunha. A axuda do rei non superou o nivel simbólico o 10 de xuño de 1828, cando se colocou a primeira pedra do Concello da Praza Nova.

Atropelo si

A pesar dunha actitude pasiva de axuda, os responsables militares da destrución actuaron activamente no saqueo. O saqueo comezou antes de que se extinguise o lume. O diñeiro roubado vendíase á altura do cuartel dos ingleses, mentres o xeneral Graham facía a vista gorda. O mesmo día 4 de setembro a Deputación de Gipuzkoa solicitou en balde o levantamento do cadáver da moza. O saqueo prolongouse durante meses. Se a actividade se reduciu, foi porque apenas quedaba nada que roubar. A finais de novembro, varios propietarios do barrio de San Martín denunciaron a intención dun oficial inglés de levar os sillares das súas casas.

E na primavera de 1814, o roubo directo abriu paso ao indirecto da man de especuladores que non tiñan o escrúpulo de facer negocio da traxedia. Antes do incendio chegaron a pedir 12.000 euros polos almacéns de 900 libras anuais de renda que tiñan na actualidade. A subida do prezo do pan no verán provocou protestas.

Mentres uns poucos se enriquecían, a poboación vivía nunha miseria extrema, sen posibilidade de resgardarse do frío do inverno. A pesar de que a zona estaba repleta de bosques, non existían medios para o transporte da madeira. Mesmo quedaron sen leña para manter acendido o faro de Igeldo.

O que faltaba: malaria

A quebra financeira do Concello era total. Non había médicos municipais, nin hospitais, polo que os donostiarras estaban desprotexidos ante enfermidades e epidemias. Juan Miguel Zatarain, dono dos juncos dos ríos, tampouco tiña diñeiro para sanar as ciénagas, e atopou unha contorna ideal para a proliferación de mosquitos de anófeles. Segundo as crónicas da época, no inverno de fai 200 anos a malaria provocou entre 8 e 10 mortes por día. Máis dun milleiro de donostiarras faleceron pola chegada que os soldados aliados. Aínda que o Concello ordenou inmediatamente a Zatarain a limpeza dos pantanos, o obstinado e irresponsable propietario levou o asunto aos tribunais, e foron necesarios tres anos para sanar o contaxio e librarse da epidemia.

E moitos anos máis para sufocar as consecuencias do incendio, saldar a incalculable débeda depositada polos militares e executar o que se decidiu en Zubieta.