É mellor calar?

Moitas veces si, aínda que nos custa calar. Non sabemos calar.

É mellor conservar a verdade?

Cando sabemos a verdade a medias, é mellor calar, polo menos ata que saibamos ben o fondo da verdade. Porque non sabemos si esta metade da verdade parecerase á totalidade, e pode xurdir unha gran dor, unha dor que non ten volta atrás.

Que che puxo silencioso no camiño desta novela?

Procesos que vivín en casa e dentro de min. Estiven moitos anos de vida buscando ao meu avó dunha maneira ou doutra. Non se volveu a mirar a ese lado, pero buscouno mentalmente. Aínda que parecese orgulloso, sempre pensaba que a atoparía. Esa procura fixo o camiño en Hendaia, onde fomos vivir. Porque coñecer un pouco o funcionamento da administración francesa axudoume a dar un paso máis aló. Tiña que contar a terrible historia que hai detrás desa desaparición, pero non só para os da miña casa, senón para todos en clave de entendemento. Pensaba que facer do noso avó un personaxe e contar a súa historia podía ser para o ben de todos; incluso as incógnitas que deixei sen rescatar na novela.

Utilizaches a ficción nunha narración baseada no feito real…

Pregunteime si había que ir polo camiño do xornalismo ou pola ficción, pola literatura. Pero o xornalismo –o xornalismo ríxido, o cinco uve dobres, quero dicir–, cansábame. Este estreito camiño non me axudaba a exteriorizar as miñas reflexións, as miñas inquietudes e as miñas dores na procura da historia do meu avó. A ficción abría todas as portas.

O meu avó desapareceu despois da Guerra do 36: José Ubeda Apaolaza… A súa historia é Mellor calado…

Máis ou menos si. Naceu en Altsasu, a nai de Alsasua, procedente, ao parecer, de Madrid. Hai, pois, un paralelismo moi grande entre o noso avó e o desaparecido que aparece no libro. Un gran paralelismo e unha gran distorsión! Como suceden as cousas e os personaxes que aparecen non son precisamente a nosa historia, aínda que a base é a historia da nosa familia.

Non é a primeira vez na vosa casa que abordades a historia do avó. Os teus irmáns tamén utilizaron o tema no disco Non dira…

Si, o avó, o bisavó… Por exemplo, o bisavó [José Ubeda Sánchez] está nun hoyo de Urbasa. Mencionaron á nosa familia, si, pero acolleron ás vítimas xeradas pola guerra, en xeral, cantando. Eu, en cambio, tomei unha historia concreta, busquei unha historia concreta no libro.

Xunto á historia do seu avó, xunto coa suposta ruta que el fixo, o camiño interior que o narrador percorre na procura do seu avó tamén ten gran importancia na novela Hobe isilik. A reflexión do narrador, a contradición, o retroceso…

Máis que a historia do meu avó, interesábame o camiño que percorreu a familia dese desaparecido. Ao final, a guerra ten un longo ronsel, e os desaparecidos son as pantasmas que vivimos ao noso lado. Tratamos de tapalo, pero é inútil, sempre ten area, e ese resto xera desorientación e inquietude á familia. No meu caso, dígoche, máis que a historia do desaparecido, quería relatar como o buraco que deixara afectara á súa familia.

Isto é o que lle lemos a Bernardo Atxaga nestas páxinas da luz como escusa para os días de Nevada. Máis que Nevada de fóra, interesáballe contar o seu mundo interior…

Bo, aínda non lin iso de Nevada, pero se quixese contar a historia do meu avó, simplemente, tería que facer unha novela histórica, e a min iso non me importa. Ademais, non se pode meter na pel do avó. Nós vivimos o día de hoxe, para ben e para mal, e Mellor cala é o que eu tiña que explicarme a min mesmo, primeiro a min mesmo. A continuación vén a socialización das miñas inquietudes e pensamentos internos dalgunha maneira.

Entre outras cousas, ha socializado as preguntas co lector. Moitas preguntas que o narrador se fai a si mesmo, que non teñen resposta, que o avó perdido non pode responder máis que…

Non quería xulgar nada, a pesar de que todos tendemos a iso: a pasar todo pola nosa criba sen coñecer o contexto. Temos tendencia, e quizá porque son consciente diso, tentei polo de manifesto no libro. O narrador empéñase en non caer niso e en expor preguntas en lugar de xulgar.

Como inventou estruturar a historia desta procura?

Non sei como o fixen, non podo explicalo. O único que sabía é que o protagonista ía falar ao desaparecido coma se estivese vivo.

Augustin Zubikarai recibe unha bolsa Mellor silencio…

Cando presentei o proxecto expliquei o que quería contar, é dicir, que o narrador ía empezar a buscar ao avó e que mentres tanto ía mirar á familia, sen moito máis. Por suposto, acheguei a mostra. Xa escribira o comezo, un pouco. Creo que me ían a dar o premio pola mostra, porque a miña explicación non era moi boa… Eu, de feito, son moi torpe explicando as cousas, até facer a cousa non se que é o que quero facer. Por tanto, a mellor maneira era escribir a mostra, e ademais era imprescindible. Non tiña intención de facelo, pero a nota veu do meu lado. Envieino, recibín unha recompensa, un diñeiro e un trampolín para abrir o libro. Tamén, por suposto, a obrigación de escribir, e como os vascos somos literarios, fíxeno, dentro do prazo…

A necesidade de escribir dentro do prazo tamén supón unha presión…

O prazo non condiciona en nada a forma de escribir. Polo demais, tiña intención de escribir, e así creo que o faría. Se tivese máis dun ano, é posible que o libro terminase máis, porque percorrín o camiño a medida que me desgarraba. Comecei a escribir o libro e cheguei ao sitio de onde chegara. A partir da metade sabía que a novela terminaría xusto no punto en que terminou. Despois de escoitar algúns comentarios que recibín despois da publicación do libro, quizá alargase o libro, iría máis aló.

Até onde?

Sabendo máis ou menos o que lle sucedeu ao meu avó desaparecido, contaría a onda expansiva desa bomba no interior dunha casa. Seguramente o explicou se tivese dous anos para escribir un traballo. Pero iso non se sabe. Bo, pódese facer a segunda parte, non? Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… Puxéronme un prazo, e é necesario, porque pola contra non se pode acabar o traballo, é fácil deixar as cousas para máis adiante, porque o traballo e a familia son suficientes. O prazo, en cambio, supón dar unha prioridade á escritura: prometiches, tes que acabar. E tes que acabar ben, ademais! Creo que esta novela podería ter unha prórroga, pero, ao mesmo tempo, creo que, terminada nese punto e coas preguntas que expuxo, xa fixo bastante. Paréceme! Pero é feo polo que lle digo! Ja, ja…

Serviulle o libro para desafogarse, para reconciliarse?

Poida que si. A min mesmo, e quizá ás dúas xeracións anteriores, serviu para dignificar a súa vida. Avergoñáranlles tanto!... Todos os perdedores da guerra son os vergoñosos e os opresores, e ao final chegan a crer que o que lles sucedeu é digno de vergoña e, en consecuencia, calan. Por iso, e pola represión, por suposto. A min, en certo xeito, axudoume a desafogarme, pero non me quitou a todos da cabeza.

Hai tempo que temos noticias todos os días: son fosas por aquí e por alá, polos buracos das montañas e polas beiras dos camiños... Algunhas asociacións, no seu traballo, no traballo total de recuperar esa historia, e algunhas organizacións, en cambio, cando as leis da memoria non se están demorando, cando non se están obstaculizando… Que di o teu interior ao lelos?

O tema suscítame grandes contradicións. Por unha banda, teño ilusión e esperanza, pensando que nalgunha ocasión aparecerá o noso bisavó, pero será difícil. Sacar eses centos de mortos que están nos buracos de Urbasa e, ademais, identificalos, non vai ser tarefa fácil. Pero, con todo, aí aparecería a esperanza de que aparecese o bisavó e a esperanza de traer á superficie o pedazo de verdade que se debe. Por outra banda, aí están a rabia e a malaostia. Paréceme que aínda que pase a guerra, despois de tantos anos –máis de setenta–, estamos como antes, polo menos en moitas cousas, e, por suposto, en Navarra. As cousas seguen como están, unhas tan esmagadoras como antes e outras tan esmagadas como antes. Imaxínome que, a pesar de todos os seus esforzos, moitas cousas quedarán secretas, ocultas, para sempre.

O que vostede dixo na presentación: “É mellor vivir de xeonllos que morrer de pé”, é dicir, envorcando as palabras do Che Guevara e dos demais.

Dei a volta á frase, e deliberadamente. O soldado que se atopa na fronte, na trincheira, no medio da desfeita, necesita unha consigna heroica, está atrapado e ten que dar sentido á destrución. Pero a guerra tamén ten a súa día a día, aínda que non se mencione nos libros de historia, ten esa necesidade de sacar as fabas da pota, e nesa rutina invístese consígnaa: a supervivencia está por encima de todas consígnalas, o obxectivo é a vida, avanzar custe o que custe, aínda que as tarefas non se consideren moi heroicas, como arrodillarse. Porque sen vida non hai nada. Porque mentres hai vida hai esperanza. E non é inútil dicir: aguantar, porque volverá.

Entre os libros publicados o ano pasado, a túa novela Hobe isilik recibiu mención e prestixio no xornal Berria, na revista Jakin... Eloxios por aquí e por alá…

Non sei que dicir. Sempre tiven un medo terrible ao parafernal da literatura. Sempre me pareceu un gueto, un sistema moi pecho, cheo de confraría e amante da leña. Cando terminei a novela, decidín non facer caso do que se dixese respecto diso. Quizá porque me quitarían as ganas de escribir outra cousa. Tentei ignoralo... Todos temos medo.

Non será mellor que a coxa debaixo do brazo e vaia vostede por aquí?

Non o sei. Chamáronme dous ou tres clubs de lectura, fixen algunha sesión –moi a gusto, en Iruñea–, pero chega un momento… éntrache a sensación do disco defectuoso… Creo que fixen o meu traballo: escribín o libro, fixen preguntas, e esas son as miñas achegas, digamos. A partir de aí, que cada un busque a súa propia resposta, xa que as respostas dun e outro non teñen por que coincidir. Que cada un busque o seu. Se a xente quere a miña, dareilla, pero poida que ao ouvila teña desilusión. O que chama sábeo mellor que ninguén. Ja, ja…