O feito de que un mozo de Larzabal dos anos 70 sexa dramaturgo de profesión é algo asombroso para algúns. Para ti?

Non tanto. Crecín nunha época na que o teatro amateur vasco tocaba o seu punto álxido e comezaba a decaer. Grazas aos pais vimos moitas obras de teatro, era unha actividade habitual na nosa comarca. Eran, si non nunha, os anos en que todo o pobo pasaba polo tablado. O paso pola ikastola de Amikuze e o centro Xalbador tamén inflúe na nosa vida de teatro. Dedicarse ao teatro e vivir do teatro supuña un salto, pero foi un paso natural. Nunca tiven a sensación de que fixese algo que me sorprendese. É verdade que cando a xente pregunta “que feixes?” e di “teatro”, engade “e como profesión?”, pero non o vivín demasiado. É máis, creo que a xente ten unha gran necesidade de actores, de pingajos ou de bufóns. Nin que dicir ten, nestes tempos que vivimos.

As fluctuaciones do número de espectadores están ligadas á situación do teatro amateur?

O teatro amateur é o que máis promove a vida dun público. Non é casualidade que nalgunhas comarcas do sur achéguese ao teatro a un mozo afeccionado que até agora non viamos. Está estreitamente ligado ao traballo amateur. En cambio, en Iparralde, o teatro amateur foi durante anos incriblemente poderoso, pero debido ao sistema que Antton Lukuk desmonta espléndidamente na súa Cultura Vasca, a decadencia é evidente. O espírito da profesionalización guiou todas as forzas e a profesionalización fai que o teatro se converta na especialidade dunha xente determinada. Naqueles tempos de ouro, o teatro era unha actividade social habitual, unha dinámica popular, unha escusa para estar cos amigos e ligar... Iso é o que fai público. Deixar a vida social en mans dos profesionais para gañar calidade é un timo incrible, xa que a saída do teatro da vida cotiá da xente buxán ao público. Iso é o que ocorreu en Iparralde. As últimas obras que creamos en eúscaro non as puidemos dar en Zuberoa e Baiona. En 1969, Matalaz ofreceuse no teatro de Baiona; hoxe en día iso é impensable, imposible. Por iso, alégrome da resurrección dalgúns lugares, que é a esencia do noso traballo, pero o que nos falta é o medo. Quen deixa de ser unha acción normal termina desaparecendo.

O habitual en Euskadi é queixarse das institucións.

O futuro do teatro non está en mans das institucións. Iso non quere dicir que non necesitamos delas, pero teñen que traballar para nós e non ao revés. Con todo, perdemos os nosos criterios e estámonos referindo aos que eles estableceron. De todos os xeitos, o teatro non só é o espello da sociedade, senón que é colectivo, e ao traballar en equipo multiplico as miñas propias forzas. Si estamos a traballar nunha dirección elixida e nun obxectivo común, somos máis de dez. Non somos contra Dabid Goliat, en todo caso somos un equipo. Por iso digo que a nosa é a de Martintxo. No noso país non temos trigo duro, e como non podemos facer pan sen trigo, temos que ir ao pobo de Basajaun, que ten unha chea de gran de trigo espantoso. Sabemos que é imposible, pero farémoslles crer que tomamos o pario para saltar por encima da pila, e cando caiamos na meta gardaremos os grans de trigo nas botas para traelos ao noso pobo e poder facer pan. Temos que avanzar con ese espírito mesquiño e bastantemente euskaldun. O reto é multiplicar. Que cada acción xere outras dúas, esas dúas, catro, ese catro, oito... Que cada iniciativa xere outras moitas que non estean nas nosas mans. Non espero un recoñecemento institucional. É bo para o embigo e o peto, pero a longo prazo nada. Eu só quero facer teatro en eúscaro en Zuberoa e en Baiona.

Si a actitude de Martintxo non é...

Por suposto, pero non unha actitude que só afecto aos actores. É a opción que calquera traballador pode ofrecerse a si mesmo. Cando un grupo decide levar unha aventura colectiva –nós cumprimos este ano os 20 anos– ten que traballar o equilibrio entre a produción do grupo e o propio horto. Non creo que exista un bo traballo colectivo que non absorba a achega de cada un e absorba o mellor da súa personalidade. Dentro do traballo do grupo, alimentar o propio horto fai boa e verdadeira obra. Aí comeza o teatro a ser político. Porque o teatro é en si mesmo político. É porque é política, porque a sociedade necesita un espello como o rei necesita un bufón se aínda vive sen ser rendible. Podemos ser conscientes diso ou non. Eu prefiro ser consciente e usar esas armas.

Para facer teatro nacional vasco, por exemplo?

É verdade que estamos cheos de referencias castellanoparlantes que non compartimos a ambos os dous lados da fronteira, pero o mero feito de falar en eúscaro cambia radicalmente a perspectiva. Podes escoitar o concerto dun vasco falando en castelán, o teatro en eúscaro crea con violencia a vida en eúscaro. O que non é público é que non poida saír do bulebule das referencias castellanoparlantes, senón que se vai a sentir a escaseza de referencias vascas e a buscalas. A este nivel, o teatro cumpre a súa función. O noso problema é outro: a falta de código da xente. Por exemplo, un dos códigos do teatro é o da tobera, e nese código pode estar a chave para entender a obra. Por iso, debemos facer fronte á escaseza de código de lectura da nosa cultura por parte da xente. Así pois, estamos a crear a nosa gama de referencias comúns.

Ademais da tradición da Tobera, a danza e o canto tamén están presentes nos vosos traballos.

Na medida en que facemos teatro vasco, unímonos ao Tour. Si rexeitamos a tobera perderiamos parte da nosa personalidade. A tolva é política por natureza, que mete o dedo na ferida, pero se se quita iso, que quedaría? Basearse en creacións estéticas sen sustancia ou en obras buxán que non teñen outro obxectivo que pasar un intre agradable á xente non é permanente. A duración vén de abordar as pantasmas da xente e da sociedade. De aí o carácter insignificante do dramaturgo. Non somos especialistas en nada pero bebemos de todas as augas. De volta ao Tour, os dantzaris consolidan a praza, os bertsolaris e os cantantes sacan o mollo á pulpa e os circundantes removen a paisaxe. A mestura de todos trae bo puchero. Ao quitar as verduras pérdese sabor. De feito, a palabra “música” abarcaba todas as artes. A música era a musa, todo o relacionado coa inspiración e a creatividade. Ademais, o teatro ten desde os seus inicios a vocación de reunir todos os oficios. É o espello da sociedade porque é o punto de encontro de diferentes profesións para crear algo sen beneficios. Si non, non podería.

Até o momento representáronse poucas obras a ambos os dous lados da fronteira. Por que?

En primeiro lugar, está ligado á situación política. Ademais de impor a fronteira física, conseguiron arraigarse no pensamento da xente. Os de Iparralde pensaron que indo ao Sur non o entenderían, e viceversa. Para nós, cando falamos de eúscaro, un dos primeiros obxectivos é traballar en todo o País Vasco. Unha vez máis, démonos conta de que ás veces hai que pasar da acción antes que da cabeza. A priorización da acción xera a posibilidade de ir máis lonxe do que se pensa. Nós traballamos en Luhuso e dentro da estrutura de Hameka tentamos fomentar estes intercambios. Pero Euskal Herria é máis diversa e complexa que o binomio Norte-Hegoalde, e nalgúns casos é máis fácil ir de Urruña a Donostia que a Zuberoa. Con todo, facendo propostas e reelaborando ou convidando a algunhas obras de teatro do Sur, démonos conta de que se crea un público consciente do interese de ver unha obra en biscaíño. A acción rompe as fronteiras da xente.

Para romper estes límites algunhas compañías ofrecen a mesma obra en ambos os idiomas. Vostedes dan algunhas obras en francés e outras en eúscaro, nunca en bilingüe. Por que?

Porque o teatro vasco é desde o principio até o final pensar, creado e traballado en eúscaro. Unha lingua non se limita ás súas propias palabras, senón que é a expresión de toda a vida dunha sociedade. Así, si limitásemonos/limitásemosnos a unha simple tradución, sería máis superficial, máis va. No noso caso é unha elección consciente e política. Cando falamos en eúscaro, moitos franceses pregúntannos por que non facemos traducións en francés, aínda que sexa a través dos paneis. Si fixésemolo non creariamos necesidade de aprender ou vivir en eúscaro. Iso non quere dicir que o teatro vasco non se poida exportar fóra das súas fronteiras políticas. Dei unha Cadeira Buxán en Bordeus, en Cataluña... É máis, devolvín a cadeira buxán que deixara en Bordeus. Pero estaba en Francia, non era contraditorio co meu desenfreo eterno, non era unha lóxica mercantil.

Es o mesmo actor en eúscaro e en francés?

Poida que si, pero fágoo coas diferentes células ou pulmóns do meu ser. Falar en francés ou en eúscaro non é só cambiar de idioma. Do mesmo xeito que a estrutura dunha frase é diferente, as palabras que piden forza tamén son diferentes. Queiramos ou non, pasamos por diferentes camiños en función do idioma. Hai unha parte consciente que se pode cultivar, pero outra é a parte oculta da personalidade que se arraiga até o interior aínda que non sexa elixida pola mente. A Antton Luku sempre lle ouvimos dicir que o teatro non é literatura, que o teatro é unha palabra, e é difícil explicar que lle dá a unha voz a singularidade. O mesmo nunha mesma lingua. Que fai esa diferenza de identidade entre un biscaíño e un bajonavarro?

Que fai estar preparado para actuar no teatro máis pomposo e pequeno da escena nacional francesa?

Non nos enganemos, convídannos a falar en francés aos teatros da escena nacional, non nos queren en eúscaro. Así pois, a nosa opción é ofrecer teatro en todas partes, en todas partes e para todos. Non estamos a falar dunha categoría determinada. Isto supón unha forma de traballar, unha capacidade que traballamos durante vinte anos: a autonomía. É como no cultivo, podes elixir o modelo da monocultura e centrarche na produción de millo, pero cando xorden problemas toda a túa produción vaise ao traste. Nós fixemos unha oportunidade para diversificar a nosa produción e esforzámonos en vivir sobre todo das nosas vendas de teatro. Isto esixe ter un camión, transportar bancadas e luces, e traballar un sistema autónomo que che dea a forma de actuar nun baño de barro ou no teatro máis confortable. Por iso digo que a nosa profesión esixe moitos oficios. Eu, por exemplo, conducín o camión, lévoo a reparar... Iso forma parte do meu traballo. En concreto, cando temos unha función, condúcela un día, móntala un día, represéntala pola noite, a teatralización ao final da obra, desmontámola e volvémola a guiar ao día seguinte pola mañá. Tes dous ou tres días de traballo técnico para representar dúas horas. Por iso tamén me gusta o meu traballo, gústame conducir o camión durante dez horas, manchar as mans durante a montaxe... Grazas a iso non me toleo.

Vesche sobre a táboa dentro de 30 anos?

Quédame algunha outra oportunidade? No noso oficio, pregúntasche sen cesar por que che metiches na nova creación que che produce auto-apetito e angustia, pero entras sempre. É difícil deixalo, é unha adicción. Acabamos de perder a un compañeiro do equipo, e ante iso só tes a oportunidade de mandar todo ao traste ou de facelo aínda mellor. Cando digo máis, non me refiro á calidade artística, senón a coidar mellor as nosas mentes e as vidas dos que nos rodean. Por tanto, si, dentro de 30 anos véxome sobre o escenario. Non creo que niso os dramaturgos sexamos especiais. O noso traballo só permítenos pensar niso. Por iso ven a pousar e por iso contéstoche, porque me dei ese privilexio.