A navarridad pode ter moitos complementos, pero hai dous que non os pon en cuestión, que non xeran conflito, que non envían á bancarrota as ceas de familia de Nadal. Están, sen dúbida, no corazón de todos: Sanfermines e Saúde. Todo o demais é discutible, pero os Sanfermines e a Saúde (aínda que non gusten dalgúns raros) ven como claves da navarridad: tanto abertzales como españolistas, de Montaña ou de Ribeira; de esquerda ou de dereitas.

Con todo, a historia de Sanfermin e Osasuna é a historia dos crimes políticos. Hoxe en día todos nos vestimos de branco para ir ao Txupinazo, sen sospeitar que ese costume está escrita sobre uns asasinatos. Os membros da pena O Catavento empezaron a vestirse de branco, pero algúns deles foron fusilados nada máis comezar a Guerra Civil pola súa condición de republicanos. Entre eles, José Zapatero, mozo da rúa Jarauta: O 23 de agosto de 1936 foi asasinado xunto a outras 52 persoas na desfeita de Valcardera nas Bardenas Reais.

Ao chegar á praza do Concello, hai que saber que o Chupinazo, esa tradición multitudinaria e alegre, baseouse noutro asasinato. Juanito Etxepare, o estanco da Gran Vía, non podía imaxinar o eco que ía crear o seu humilde imbento: tirar uns foguetes ao aire para anunciar o inicio dos Sanfermines. Comezou en 1931 e continuou coa tradición até a Guerra Civil. Foi fusilado por ser republicano poucos días despois do 6 de xullo de 1936. O crime non se detivo aí: A partir de 1940 o franquismo oficializa o Chupinazo da man de dous prestixiosos pamploneses: Jokintxo Ilundain e José María Pérez Salazar, ambos os falanxistas e xornalistas no diario Arriba España. Segundo a historia oficial, estes son os inventores do chupinazo, e así o podemos ler na páxina web do Concello de Pamplona. O crime dura en certo xeito.

E Saúde? En Navarra é a institución con nome en eúscaro máis importante, polo menos ata que nos impoñan o nome de Saúde. En 1920, coa unión de Sportiva e New Club de Pamplona, xurdiu a necesidade de inventar un novo nome. A un dos dirixentes deste equipo, Eladio Zilbeti, ocorréuselle a idea de Osasuna, dunha maneira moi exitosa. O caso é que Zilbeti era membro do partido político EAE-ANV e pagou esa militancia coa súa vida: En 1937 foi fusilado na zona de Etxauri.

Aínda que a historia de Sanfermin e Osasuna baséase en crimes, son símbolos dos herdeiros dos gañadores da Guerra Civil, polo menos na medida en que son símbolos do resto dos navarros, sen xerar debate público algún. Talvez, ademais de traballar a memoria histórica, a memoria de hoxe póñase en cuestión con nomes e apelidos. E para outra cousa quedará o poder económico acumulado grazas á represión, que se prorrogou até hoxe en favor dos de sempre.