Dúas cuestións antes de comezar a excursión. O antigo nome do paso esculpido polo río Larraun é Axitarte. Pero é Biaizpe o que se utiliza na actualidade, é dicir, dúas+(h)aitz+pe. Un deles deduciu que eran “dúas irmás” e de aí estendeuse a denominación de Dos Hermanas en castelán. Algúns escaladores tamén chaman Irmá Maior e Irmá Menor ás dúas rocas. Nós dirémoslles a roca principal e a roca pequena.

A segunda cuestión refírese ao nome de Aixita. Aixita é o nome da roca principal de Biaizpe e nela tamén era o castelo, o noso obxecto actual. O nome do castelo escribiuse en varias formas (Aixita, Axita, Aizita, Aitzita), pero nós só utilizaremos un: Aixita. Confiamos en que non volva complicarse as cousas para explicar as mesturas de nomes. Ide á montaña, pois!

Punto de partida en Etxeberri

Comezaremos a excursión desde o concello de Etxeberri (municipio de Arakil), xunto a Irurtzun. Pódese chegar en coche até o cemiterio. Nós deixamos o noso no pobo, na rúa Santa María, onde atoparemos os paneis informativos: O que define o GR 20 que fai a volta a Aralar e o percorrido de Aixita que faremos (SL-NA 131). Nel recóllense datos relevantes da volta: Ten unha lonxitude de 3,8 quilómetros, ten un desnivel de 203 metros e tárdase aproximadamente 1 hora e 20 minutos en completar a volta.

Tomaremos a estrada que vai cara ao cemiterio. Ao chegar, cruzamos a barreira e seguimos as marcas branquivermellas e verdes polo bosque. Atopámonos cun poste de sinais de madeira; nós viramos á dereita cara abaixo, cara ao miradoiro. Subindo podemos ir ao castelo, que será o noso camiño de volta, pero atraídos pola grandeza das dúas penas de Biaizpe, sen renunciar á chamada de paso entre elas, baixamos. Porque a orde dos produtos a miúdo pode alterar o resultado, por baixo desas pedras xigantescas darémonos conta do noso pequeno, que, a pesar da grandeza que sentiremos no alto, non convén esquecer.

Harritzarrak (e)stonatua

Da vasta senda sombreada, de cando en cando os arredores abríanse á vista entre as árbores: Xunto ao pobo de Irurtzun, ao final de Andía, poderemos ver os montes Txurregi e Gaztelu, así como escoitar o estrondo da autoestrada. Saímos do bosque e rodeamos a gran roca de Biaizpe. A sensación varía moito si a néboa húmida da mañá colleita a zona. Agora ocorréullenos ver a Amaia na pequena roca de Biaizpe, agora moi oculta, pero para estragar a imaxe está aí a autoestrada. O río Larraun naceu xemelgo, un asfalto que atravesa a roca a favor dos lados. Pero que lle imos a facer si el tróuxonos a Etxeberria.

O poste de sinal indícanos o camiño a seguir. A ponte sobre o río Larraun, que se dirixe ao Balcón dos Saiyajin, deixarémolo para outra ocasión. Neste caso, xa que a senda se converte en perigosa cando está mollada, teña coidado –ademais está ben indicado–. Á esquerda vemos a torre de electricidade, convertida nunha mouteira que mostra o camiño para os escaladores. Nós seguimos adiante coa pena pequena de Larraun e Biaizpe (673 m) á dereita e á esquerda o pareto da roca principal (705 m). O carreiro ascenderá en zigzag até a mesa de orientación.

Entre carballos até as ruínas

Subiremos aos poucos meténdonos no boj e logo xuntarémonos coa pista. Seguiremos subindo pola pista, pero atentos, xa que a marca branquivermella indicaranos a curva. Viramos á dereita, deixando ao carón a pista, e subindo polo carreiro atopamos outro poste de sinais. O castelo de Aixita, o noso destino, está a 700 metros de altitude. Seguimos á esquerda na pista e enseguida veremos á esquerda unha chea de pedras demostrativas, xunto a un posto de caza. Seguiremos entre os carballos sinuosos, non hai perda: a medida que a contorna se vaia despexando, camiñaremos con precaución entre as rocas espidas e os cantiis. No alto de Aixita atópase a torre que mostra a historia do castelo, un gardián mudo dos arredores.

Castelo de Aixita

En xullo de 1210 é a referencia máis antiga sobre o castelo. Aparece nuns documentos asinados por Sancho VII o Forte. Baseándose nestes datos, algúns chegaron á conclusión de que o castelo se construíu ese ano, xa que o rei quixo reforzar esa zona fronteiriza tras a perda de Álava e Gipuzkoa. As súas funcións non están claras: podería ser unha atalaia, un punto de comunicación ou un control da ruta. O castelo atopábase, en efecto, no lugar máis indicado para a ocasión.

A pesar de ter un chinchetito, o campo que se colle da vista de Aixita é enorme. Ao norte, bosque, límite da Navarra húmida. Ao sur, na zona máis afastada, atópanse Itzaga e Higa, e entre outras, a Conca de Pamplona. Xunto ao monte Txurregi e Gaztelu, ao final de Andia, e o Muro de Oskia, o antigo camiño de Pamplona aberto por Arakil. Á nosa esquerda atópase o monte Erga e tamén a gran roca que esconde a pequena roca de Biaizpe. Deixaremos aos escaladores a honra de subir.

Destruído na conquista de 1512

Non sería agradable pasar as noites dun cru inverno como castelos, xa que o lugar é o reino dos voitres, o territorio cruel que limitan os precipicios que se afunden na nada. Polos documentos sabemos que uns cinco homes que estaban na guarnición recibían vinte roubos de trigo –o exhorto era de gran vello, algo máis de 28 litros–. Tratábase dunha recompensa modesta, que en tempo de guerra debía aumentar tanto como a contía da recompensa, como o número de soldados da guarnición. O castelo foi perdendo importancia, pero tamén foi utilizado nas guerras entre navarros a partir de 1460. Aínda que non hai noticias claras da desaparición do castelo, a cronista aragonesa Zurita inclúea entre as que foron destruídas tras a conquista de 1512 do Reino de Navarra.

Miraz, en recordo do pasado, é o momento de volver ao presente. Tomaremos o camiño que viñemos para atrás. No cruzamento, á dereita, temos unha bonita chabola de cazadores, se o tempo non nos acompaña, e si temos ao noso lado, podemos ir cara a Goldaratz seguindo o GR 20 que rodea Aralar. O que non queira alargar a excursión ten Etxeberri a un quilómetro; tomando á esquerda, só hai que baixar pola senda para terminar a volta.