Bonifacio Iturbide ten a súa orixe no municipio mexicano de Cuetzala, no estado de Puebla. Pertence á comunidade Nahuatl, a maior comunidade indíxena de México. Hoxe en día, máis dun millón e medio de habitantes falan a lingua á carta, pero a súa supervivencia non está garantida. A asociación Unión de Cooperativas Tosepan, da que Iturbide é membro, puxo en marcha a radio para fomentar o uso e manter os hábitos da comunidade.

Cóntanos en que consiste o proxecto da radio.

Puxémolo en marcha hai un ano. A través da produción cultural, queremos ofrecer programas na nosa lingua, e salvar e promover a nosa lingua. Queremos unha radio que ofreza información no noso idioma.

Somos moi críticos co sistema, vemos a situación do noso país doutra maneira, non como o ven hoxe en día as cadeas de televisión ou outras radios. Por iso, tamén queremos mostrar como nos gustaría vivir e estamos a analizar como facelo. Para iso vin, en busca de estratexias e ferramentas para a radio da comunidade que fortaleza a lingua dentro da cultura nahuatl.

Despois dun ano de andaina, que lugar ocupa a radio na comunidade nahuatl?

Aínda ten pouca forza dentro da comunidade. Cando empezamos, démonos conta de que a maioría da xente quería escoitar unha radio convencional. En México, o 96% das radios están en mans de empresas privadas e o Goberno, pola súa banda, ten o 2,5%. Nestes últimos atópanse as radios comunitarias, que non están legalizadas, porque temos unha proposta diferente das radios comerciais e do Goberno. A lei é moi dura e di que as radios das comunidades non deben estar dentro da reforma da comunicación, porque son radicais, atacan, e rebélanse.

Na comunidade quizá non o saben, pero cando dicimos que queremos a radio de FM non estamos a falar da radio comercial. Vénnos xente nova que quere falar en español na radio e nós dicímoslles que non, que temos que facelo como nós falamos, non como o fai a outra persoa. Ademais da lingua, o contido é importante para nós: non deberían ofrecerse os narkocorridos (cancións sobre o narcotráfico), a música contra o xénero, a música en inglés que non ten mensaxes e só serve para pasar o tempo.

Nos últimos meses démonos conta de que a xente está a responder, as mensaxes escritas que nos chegan son bastante incoherentes. A xente está a dar importancia á radio do noso pobo. Creo que aínda pode ter moita influencia, aínda que sexa unha radio pequena podemos gañar moito e no ámbito da linguaxe vai ir máis aló.

Tamén desenvolvestes outros proxectos desde a radio.

Temos ao redor de 130 horas gravadas sobre o carácter do noso pobo, os avós, as mulleres, como vivían no pobo, as plantas que coñecen, as plantas medicinais… Ao mesmo tempo, estamos a recuperar as expresións e palabras que estamos a perder, xunto co coñecemento cultural. Grazas a iso, preparamos un dicionario de 7.000 entradas e estase realizando unha inspección.

Ademais, realizamos concursos gastronómicos na cooperativa e recibimos entre 70 e 80 receitas. Pedimos aos socios os pratos preparados por eles mesmos e ademais dos nahuatarras, recibimos os dos membros da comunidade totonaka. Pedímoslles que nos expliquen como os preparan e como os elaboran. As receitas quedan escritas, facendo uso da transmisión escrita do nahuatl.
Mencionou á cooperativa. Con que obxectivos creastes?
Fundamos a cooperativa en 1977, porque vendían produtos básicos moi caros e compraban os nosos produtos a prezos moi baixos. O arroz, por exemplo, vendíannos a 12,50 pesos, cando recolliamos o diñeiro de todos e empezamos a traballar na cooperativa, comprabámolo a 2,50 pesos en gastos de transporte.

Desde aquel momento no que nos reunimos, o noso estado étnico-cultural estivo sobre a mesa, e as asembleas, por exemplo, faciámolas de forma involuntaria. Reforzamos os procesos e pensamos en aforrar diñeiro e en crear máis cooperativas para o préstamo. Fixemos a cooperativa de saúde e despois a de educación. Démonos conta de que a lingua se estaba perdendo e que este sistema educativo estaba a tragarse.

Cal é a situación do nahuatleta na educación mexicana?

A Secretaría de Educación Pública de México ten un currículo único para todo o país. O Estado ofrece educación na lingua principal, é dicir, en castelán. Nós cremos que cada grupo de persoas de diferentes orixes ten que prepararse en función das súas necesidades, do seu territorio, da súa cultura e da súa orixe.

Nahuatla está recoñecida como lingua nacional pero nas aulas non se utiliza en todas as materias, só impártese naquelas materias ou partes das mesmas nas que é necesario impartilas de forma involuntaria.

Que traballo fixestes neste campo?

Comezamos en 2007 cunha escola chamada Haur Etxea e este ano habemos graduado á primeira xeración e comezamos a educación secundaria. Agora, en secundaria estamos a traballar para que as matemáticas e a bioloxía póidanse dar na lingua nahuatl.

Ademais, cremos que o alumnado non debe permanecer encerrado na aula durante catro ou seis horas, creemos nas prácticas realizadas na contorna. Cremos que a práctica nos núcleos rurais e a integración da nosa cultura –sementando millo e hortalizas, coñecendo aves, flores e natureza– poden aprender bioloxía, química e matemáticas. Queremos unir a educación, a nosa contorna, a saúde e a cultura.

Estiveches facendo o título de experto en Estratexias para a Revitalización das Linguas Orixinais de Garabide e Huhezi. Sacou conclusións?

Algúns nos fixemos donos dunha realidade que xa nos demos conta de antemán: estamos a sufrir unha enorme subordinación e estamos parados, pasivos, desatendidos ante a situación. Sexa cal for a situación, si continúa, non nos daremos conta de cando se vai a perder a nosa lingua, porque aceptaremos outra lingua e abandonaremos a nosa. Estamos aquí para advertir á xente de que si seguimos así, desapareceremos, millóns de persoas de orixe estaremos en varios territorios pero as nosas linguas non estarán. Está nas nosas mans facer algo e deixar aos descendentes a responsabilidade de seguir nese camiño.