Es profesor, tradutor, escritor e ensaísta. Hai catro anos publicaches Euskal Herria de Far West (Pamiela, 2009). Este traballo deulle unha dimensión diferente ao traballo que vostede fixo até entón. Aquela obra fíxoche escritor. O único que fai o actual californiano é confirmalo...

Pero sigo sendo profesora, e tradutora –como en California, no País Vasco de Far West, moitos dos textos son traducións–, e agora, ademais, tamén escribo, si. Con todo, eu vexo estas tres obras moi unidas. Cando fun profesor, a miña área de traballo foi sempre a lingua escrita. Traballei a escritura cos alumnos, cos profesores, que realmente traballei en IRALE, ou a lectura… O meu traballo sempre relacionado coa linguaxe escrita. Por exemplo, á hora de traballar a lectura fixen un gran esforzo en ofrecer aos alumnos textos interesantes, axeitados, etc. Por suposto, os estudantes eran os que noutro tempo puxéranseme diante. Agora, en cambio, teño lectores, pero do mesmo xeito que aos alumnos, tentei presentar textos interesantes e bos nos dous libros, tanto no País Vasco de Far West como no de California neste.

Historias fermosas sempre como destino.

O traballo de selección é moi importante. Os diarios que están na base deste libro son, a miúdo, pesados. Vaise, por exemplo, polo noroeste do Pacífico Ignacio Arteaga, e no seu día a día escribe apuntamentos sobre o mar ou o tempo: a lonxitude á que chegaron, a dirección pola que sopra o vento… Pero chega a unha bahía e achéganse canoas cheas de indios. Cantan os indios, repartindo as plumillas dunha ave morta no aire… Ás veces nun diario de 50 páxinas só unha ou dúas páxinas están interesadas para o lector actual, e a selección das mesmas foi unha parte fundamental do traballo.

Tivo que tentar coselos uns a outros para unir eses textos interesantes. Os de California non son, simplemente, unha boa antoloxía de texto.

Quixen completar a narración, non a antoloxía textual. Se completase a antoloxía textual, non se viu a evolución da Historia. Se os mesmos textos intégranse nunha narración, o resultado é diferente. Na miña opinión, neste caso, era necesario a orde que establece a cronoloxía. Tamén situar os feitos no seu contexto histórico.

“Neste caso”, di. No País Vasco de Far West non?

Quizá non tanto. Porque naquel caso a época éranos máis coñecida, a realidade tamén. Todos coñecemos, máis ou menos, ao pastor vasco daquel afastado Oeste. Neste caso, que sabemos de California do século XVI ou XVII?... Poucas cousas. Era necesario, por tanto, situar os textos no tempo e dar explicacións sobre o contexto dunha ou outra maneira.

Estiveches en Nevada o curso 2007-2008 e recolliches diferentes materiais na época na que estiveches, coa cura do País Vasco no Oeste. En cambio, aquí ensinámosche na época na que traballaches na recompilación de textos de California…

Cando fixen Far West, estaba na CBS de Reno, no Centro de Estudos Vascos. Rexistrei os arquivos e a biblioteca. Cando fun a Reno, acordeime tamén daquel traballo. Tiña intención de facelo. Este segundo traballo ten outra orixe. Fixemos unha estancia en California en 2010, en Stanford, e aínda que non tiña intención de traballar, non tardei en adiviñalo. Dun lado, doutro, aparecían nomes euskaldunes nos recunchos. A verdade é que os primeiros nomes euskaldunes entraron na casa a través da segunda filla. Tiña entón uns nove anos e, cando empezou a ir á escola, trouxo o traballo de casa. Tratábase dunha materia de ciencias sociais, e referíanse á historia de California. Póndose á beira da súa filla, axudándoa nos seus estudos, falaban de persoas ou personaxes históricos que tiveron gran importancia na creación de California. A primeira, Hernán Cortés –e ouvino, claro–, e entre outros, un tal Sebastián Vizcaíno. "Iso ía ser vasco!", díxenme. Ao seu lado, aparecía Fermín Lasuen. “Mira outro!”. A miña filla quixo corrixirme: “Non é Lasuen, é Lausen. Así nolo di o profesor”. Eu digo que non, que el necesitaba un vasco. Era Lasuen, e non Lausen, aínda que os profesores da nosa filla pronunciárono así. Empecei a buscar eses nomes.

Como enfocou a súa curiosidade?

Empecei a ler libros de historia, e pronto me dei conta de que había moitos nomes euskaldunes. Pila! Gobernadores e outros. Arrillaga, Borika, Oñate, Anza… E empeceime a escribir sobre eles. Con todo, non quería basearme na historiografía, quería documentos orixinais, si era posible, e púxenme a buscar. Tamén foi guapa. De feito, a administración colonial había ordenado aos primeiros exploradores e navegantes que desen a coñecer con exactitude todo o que vían, informes e outros detalles. Pronto lin os diarios de Sebastián Vizcaíno, de Juan Bautista Anza, de José Joaquín Arrillaga… Entón empecei a dicirme que alí había unha realidade que a nós éranos totalmente descoñecida. Cando empecei a buscar documentos, pareceume que estaba a facer arqueoloxía: o traballo de traer á superficie a realidade que estaba oculta. Outras veces, non como arqueólogo, tiven que facer de detective. “Onde pode estar o diario escrito polo frade biscaíño José María Zalvidea?”, eu, que nas obras do historiador Hubert Howe Bancroft facíase referencia a el. “Onde está o día a día?”. Escribe a Santa Bárbara, ao arquivo das misións franciscanas, e alí, non. “É posible que estea neste lugar”. E ao carón, a outro… O orixinal do día a día de Zalvidea, por exemplo, atopeino en Berkeley, na biblioteca Bancroft. Tamén se atopa o día a día da expedición de Arrillaga á terra dos yums de Colorado. O meu traballo foi atopar orixinais no esforzo. Nalgúns casos, só atopei o texto en inglés, pero a maioría das veces conseguín chegar ao documento orixinal.

E unha vez obtidos os orixinais?

Pois leo con paciencia. E de pasaxes, sen textos pintorescos, escolle os textos máis importantes, que poderían ser os máis significativos, no fío da narración principal. Mentres estaba en California, obtiven varios documentos. Despois da miña estancia aquí exerciteime no camiño do arquivo. Aprendín moito no camiño! Arquivo Xeral de Indias, situado en Sevilla (España). Material on-line! Pode vostede estar en Zalduondo e, ao mesmo tempo, ler en directo a carta escrita polo frade vasco no século XVII!... Aos poucos fun completando o cadro de California.

“Aos poucos”…

O que máis me custou é unir os textos. Eu quería que o lector lese este libro como unha narración. Para iso tiña que facer lazos, dunha parte a outra, sen dar un salto. Esta narratividad foi a máis difícil. Por outra banda, sempre busquei a legibilidad. Creo que o tema é interesante para o vasco, que os vascos que participaron na exploración e colonización de California teñen que estar na nosa memoria histórica. Por tanto, a miña obrigación é presentalo de forma atractiva. Fixen un gran esforzo niso, na narrativa, en facer un texto claro e que se lea ben. Creo que tiña unha obrigación, e iso non salgue por si só, nin no primeiro, nin no segundo, nin no terceiro. A reescritura é un traballo continuo, longo.

A maioría dos textos trouxéchesnolos ao eúscaro. Algúns, deixalos en castelán vello. Cal foi o teu criterio?

Ás veces pareceume que algunhas pasaxes, como algunhas pasaxes das cartas do franciscano Fermín Lasuen, estaban marabillosos. As traducións que eu puidese facer non servían para nada, estaban tan ben escritas! O contrario: traducíndoos ao idioma estándar actual, converteríaos en vulgares. A maioría dos textos tróuxenos ao eúscaro, si, pero ás veces pareceume que a lingua en si, ese castelán da época, levaba a marca do tempo, axudaba a situar os feitos, e pareceume oportuno deixar eses textos tal e como están.

Xa o dixemos fai un momento, Far West... primeiro, logo California, pero esta segunda veu de improviso.

Far West… cando estaba a escribir eu non sabía nada, que escribiría isto. Para min, a historia do descubrimento de California foi un descubrimento! Eu coñecía máis ou menos a realidade do Afastado Oeste. O de California, en cambio, pasoume algo novo: non esperaba que na creación de California fosen tantos os vascos os que puidesen participar e, ademais, ter ese protagonismo.
Cando estabas en Stanford hai tres anos, que sabías dos vascos que estiveron en California?
Non tiña máis nada que noticias do día. O libro, nese sentido, sucedeume un proceso de aprendizaxe.

Son traballos tremendos, fornidos, ben cargados. Grandes empresas, quero dicir…

Creo que as fago porque son inconsciente. Cando empezo a traballar non me dou conta de onde estou a meter. Se o soubese, non sei si poríame en camiño neste tipo de traballo. Nos últimos catro anos apenas fixen outra cousa. Son profesor, a xornada completa, e non tiven liberacións para realizar este traballo… Pero lle interesa, interésalle, espértalle curiosidade e continúa. Un dato lévache a outro, outros, están relacionados… e así.

Dis que es inconsciente, pero non se que queres dicir: inconsciente ou insomne? Porque vostede é un insomne…

Si, ja, ja, ja… Ambos os inconscientes e insomne. Iso tamén me pon a traballar. Con todo, sinto feliz mentres o fago. Acabouse, se non!

Lendo aos californianos, non só podémonos dar conta da historia de Euskal Herria, senón tamén de California…

Así é. O título tamén querería facer ese xogo. De quen é o libro? Sobre os vascos de California, si, pero tamén sobre os orixinarios de California. Ao comezo do libro, California é un oco nos mapas da época e nos mapas da época posterior. No libro vemos como se perfilan e perfilan os mapas de California desde os ollos dos vascos que foron alí. Por exemplo, a través deses exploradores, frades, navegantes vascos, podemos ver o que era California. Os californianos son, por tanto, vascos, pero tamén os seus primeiros habitantes. Creo que o material que utilicei é de gran interese, xa que son as primeiras noticias sobre California e os seus habitantes. Non hai nada antes destes escritos. O antropólogo e o resto, cando queren coñecer aquela primeira California, teñen que recorrer inevitablemente aos documentos que eu utilicei. Son testemuños da primeira relación entre europeos e indios. A partir de mediados do século XIX, os documentos son moito máis numerosos, incluso os que achegan unha visión dos indios. Pero para entón moitas das nacións indíxenas que se mencionan neste libro xa desapareceran e a vida dos que sobreviviron estaba contaminada.