Escribiu apuntamentos de recordos en eúscaro, castelán e francés, tal e como lle indicaba o suceso. Arrepentíase, en parte, de non tomarse o tempo necesario para iso, pero non estaba disposto a abandonar a gran afección de facer soldados pequenos. O can Xixipo levounos ao taller que tiña nun recuncho da súa casa, precedido de ladridos: “este é o meu buraco”, con cheiro a verniz e pintura, pezas de soldaditos en caixas, botes de pintura e hisopos sobre a mesa, con fotografías dos uniformes que usaba para os seus modelos. E pisou: “Eu non vou pasar á historia como político, pero si como hacedor de soldaditos”.

Non sabemos até que punto escribiu a memoria. A súa memoria non lle fallaba. Afeccionado e experto á historia, o relato da súa vida convertíase nunha clase maxistral ilustrada e divertida, con letra pequena e gran tamaño. Era un home que subira ao tren da historia, polo que lle tocou vivir e por saber colocar e filtrar o que vivira.

“Eu teño o sentido da nación, serei un maniático, vale, pero teño ese sentido”. Ese era o eixo do pensamento político que conducía a través dos camiños máis aló da liña oficial do PNV. O sentido da nación sentiuse durante a guerra, cando vivían refuxiadas no Norte. “Alén non se falaba do partido, falábase do lehendakari, José Antonio Agirre, e do seu goberno”. Neste ambiente germinó para sempre o sentido da nación.

Para entón xa descubrira outro legado: o da cultura vasca. No salón atopou aos que habían desollado o Renacemento: Lizardi e Aitzol, Lauaxeta e Orixe, Ixaka Lopez Mendizabal… Tolosa era o corazón do Renacemento e a casa de entrada de Antonio Maria Labaien e Carmen Sansinena.

Iconoclasta

O tío Jesús Elosegi, esposo de Pilartxo Sansinenea, na fotografía que sacou en xaneiro de 1937 na xanela da casa Ziburuko Ziburuko, mostra a toda a familia –os seus pais, o seu irmán Mattin e Ramón–, aos seus tíos Juan Miguel e Pilartxo Sansinenea, e a outro personaxe: Elbira Zipitria, unha señorita pioneira. Nunha entrevista concedida a Imanol Murua para Jakin, Ramón conta que foi “a primeira vítima pedagóxica de Zipitria”, coa súa ironía gráfica. A Don José Miguel de Barandiaran, que foi profesor de latín en Sara, impúñalle un calificativo: integrista. “Un cura bastante integrista”. Pouco de autocensura, un punto de vinganza, si, ao mozo de Labaien amargáronlle un pouco a súa estancia en Iparralde á hora de xulgar a esas iconas do mundo vasco.

A historia seguía pasando polo portal da casa. No verán de 1940, un neno que fuxía dunha guerra, viviu un episodio doutra guerra na praza de San Juan de Luz: a entrada dos alemáns. Un dos soldados pediulle que “cigarrette” e foise correndo á tabaqueira e fíxolle o encargo. En recompensa, recibiu 20 libras, unha magnífica propina, daquel seguidor de Hitler: “Convertinme rapidamente en germanófilo”. Esta anécdota tamén está recollida no documental “Unha Esvástica no Bidasoa”. Na última aparición de Labaien fronte á cámara, Labaien ofrece un testemuño de primeira man sobre a estancia nazi en Iparralde, e sobre as relacións que mantiveron entre eles e a xente vasca.

O mozo Labaien regresou de Iparralde en 1944 tras aprender o eúscaro de Sara e vestir con gran devoción pola historia e a cultura que ofrecía a escola francesa. E aquí atopouse co nacionalcatolicismo, en Donostia, no colexio das Xesuítas. Despois foi a Madrid a estudar química e alí montou un grupo con alumnos vascos para traballar a historia de Euskal Herria. “Había unha teoría: cando empezou o nacionalismo? Cos cabaleiros de Azkoitia”. Teoría labaienense.

Ouza!

Era o seu proverbio. Ouza! Podía empezar a calquera cousa deseguido. Por exemplo, cando en 1980 Garaikoetxea chamou ao primeiro Goberno da posguerra e asumiu a Viceconsejería de Cultura que “todo estaba por facer”, e aproveitando a valentía e autoridade daquel lehendakari crearon case clandestinamente a Radio Televisión Vasca. “Naquel goberno había moito entusiasmo e un lehendakari con moita forza, e viamos claro que unha cousa era a legalidade española e outra a lexitimidade de Euskal Herria”.

En 1983 obtivo a alcaldía de Donostia-San Sebastián por parte do PNV. O cargo foi o que máis comodamente se atopou, o título máis querido. “Eu creo que a columna vertebral da nosa estrutura política foron as alcaldías”. Na entrevista que Nerea Azurmendi fíxolle en 2004 para a publicación dos premios Rikardo Arregi, Labaien asegurou que máis tarde se deu conta de que el foi alcalde da burguesía donostiarra. Non se movía nadiña de nada a palabra burguesa. “Eu son un burgués de Tolosa e a miña nai era un burgués de San Sebastián, e cada un o é todo. Non podes facer ficción”. Comezou a remodelación do hotel María Cristina e fundou casas de cultura nos barrios durante a lexislatura na que estivo na alcaldía.

Nas imaxes de televisión nas que pasou a Korrika de 1985 por Donostia, o alcalde aparece vestido coa camiseta de AEK polas rúas, cun dos seus fillos da man; despois, no Concello, xunto a don José Miguel de Barandiaran, finalizou o acto de recibimento cun alto e emocionado “Gora Euskadi!”. Ese ano Korrika recibiu unha axuda de 800.000 pesetas do Concello de San Sebastián.

Traballou como asesora na fábrica de armas SAPA de Andoain ata que abandonou a súa traxectoria institucional e xubilouse de forma tardía.

Funcións do consultor: “obter licenzas, estudar o que fan falta, relacionarse cos militares… Eu arránxome ben cos militares”.
E ao mesmo tempo, fóra da política oficial, entrou en numerosas iniciativas pola paz e os dereitos: Contra o peche do xornal, en Milakabilaka, na rede Independentistak… “Eu dígolles que iso é unha opción, que hai que analizalo”. No Aberri Eguna de 2011, atopábase en Baigorri (Iparralde), encapuchado, loitando contra o chuvasco e a choiva. Sempre baixo o paraugas do sentido da nación.