Despois dun gran libro, como despois dun gran amor, queda un baleiro incoloro, que xa prevees, que che asusta, que ves achegarse e que, con todo, non atopas outra solución que a de lanzarche a buscar.

Eu estiven moi engreído cO Escarmento, de Miguel Sánchez-Ostiz. Gustábame, pero non cría que me ía a causar unha impresión así. Tanto polo contado como polo estilo. Este último sempre debe ser recoñecido a Sánchez-Ostiz, un dos autores navarros, básicos e mesmo españois que mellor escribe en castelán: precisión do vocabulario, adxectivación sorprendente, elegante capacidade para mesturar imaxes poéticas coas palabras máis inconsistentes, perlas da cultura oral...

Por outra banda, chamoume a atención que se conectou tan facilmente coa antiga indignación que se recolle no libro. Nunca considerei a guerra civil como “a miña”, aínda que tiña unha opinión firme sobre o sucedido. Pero, como non se esperaba, levoume á orixe para captar a Navarra de hoxe (a miña) como é e puiden entender desde dentro. Lin co corazón oprimido os nomes e apelidos de cada persoa que aparecía, por medo a ver os da miña familia, os de alguén da miña contorna.

Aos meus antepasados téñolles por un pasado tedioso, pero o horror da xente común non se pode esquecer. O avó tiña 30 anos cando comezou a guerra (si non me mentiron o agricultor toda a vida, si non se interrompen), e pasaron un dez anos ata que casou coa súa avoa. Que fixera até entón? Cantas vidas caben en corenta anos? A avoa era doce anos máis novo, de Cáseda, e, pouco despois de morrer, cando apenas falaba, unha vez cantoume unha canción en eúscaro, ensinada por monxas na escola. Era un simple erdaldun que, sen sabelo, encomiar en eúscaro o nome de Sabino Arana Goiri. Caláronnos as cousas e, peor, non quixemos sabelo.

O Escarmento non é un libro sinxelo para buscar con que substituílo, para logo decidir que ler. Pero na maior parte das confusións enigmáticas que o destino nos presenta, o seguinte libro que chegou ás miñas mans céntrase nun exercicio que Sánchez-Ostiz recomenda expresamente para que non o faga, cunha nova batalla, iso si: “Non, non fantasees sobre onde estarías, estás aquí, no presente, asistindo ao relato do arroio e do crime, da furia e o odio cainita”.

Non puiden decidirme pola ampla libraría dA Central e busquei un emprego do psicanalista e examinador de literatura Pierre Bayard, que non atopo en ningures. Bingo. Xa tiña o seu último traballo, o que se publicou este ano: “Aurais-je été résistant ou bourreau?”. O título indica case todo. Cunha referencia literaria en cada sección, que decisións tomaría a súa eu hipotético do pasado para recoller a forza interna para pasar da inmobilidade que cada un ten que “crear” á acción. Teño que confesar que o reto era difícil e que non me satisfixo.

Polo menos serviume para falarme nunha sobremesa e para volver á nosa “guerra”, a ver en que bando pelexoume (ou, si é a outra, a acusación ética), si a nosa data de nacemento fose dez, vinte anos antes, pero agora que as armas calaron, mellor non dicir nada disto.