Parece mentira. Hai dous anos comecei a pedirlle unha entrevista. Entón dixéchesme que si, pero que non á vez. Dicía que “facer”, mentres traballabas niso. Que cando o fixemos, falariamos. Nela, este ano presentaches Hotzanak, unha película de animación. O proceso de hai dous anos terminou.

Si, terminou. Non sei exactamente en que fase atoparíasme entón, pero, polo menos , era Hotzanak. E está feito...

Como xurdiu Hotzanak?

Había unha idea, unha idea concreta, do que lle pasa ao cineasta nun aeroporto. Un cineasta de verdade, unha anécdota de verdade, que me pasou a min, cando promocionaba os Hezurbeltzak. Ía a algún sitio ao norte, a Escandinavia. Non sei si tiña algunha idea, pero o que ocorreu moveume a cabeza e pensei: Aquí hai unha película! Mesmo no momento en que ocorría, dixen á policía: “Aquí hai unha película”, aínda que non esperaba que me entendese. Non sei como se producen as ideas. Ás veces faiche falta… Cada película ten características diferentes. Con todo, é imposible terminar unha película e comezar outra. Fai falta un tempo para promocionar o traballo feito, para asentarse… É verdade que terminas un proxecto e non estás parado. Non. Segues debuxando, mergúllasche noutro tipo de traballos… pero debuxar tamén ten que ser un obxectivo, presentar un proxecto de bolsa, por exemplo, preparar e presentar documentación... Chega un momento, o corpo pídecho –polo menos si pídesllo–, ou tes unha idea, ou non o sabes. Non se que vén primeiro.

Presentación do proxecto dalgunha bolsa, elaboración e presentación de documentación… Non impídenche estes traballos creativos? Non desvian a súa atención?

Parte do proceso creativo é presentar proxectos, unha convocatoria, outra bolsa… Como responder a emails, como estar con xornalistas. Non se pode dicir “nós, os artistas, estamos aquí, traballando, á marxe do mundo”. Non creo niso. Non é posible.

A película Gaitz erdi, Hotzanak Eibanak foi seleccionada dentro do catálogo Kimuak, o que che desafogou nunha serie de traballos.

Non necesitarei estenderme. Será outro o que faga ese traballo. Polo demais, eu debería habelo feito, e iso obrigaríame, inevitablemente, a coñecer o panorama dos festivais de curtos, a coñecer perfectamente o meu produto, as súas características, onde envialo e onde non, a facer unha excursión para a película… Iso íame a requirir moito traballo. Doutra banda, existe unha diferenza entre enviar a película a un catálogo ou presentala persoalmente. O que a recibe sabe de onde vén a película, como hai que vela. Estrear no Zinemaldia, por exemplo, non é unha cousa inocente, non é calquera cousa. Hai que mover a película para darlle vida. Grazas a Kimuak, pola contra non hai un lugar onde mostrar curtos.

Por que non exhíbense estes curtos en salas comerciais antes das principais películas?

E por que non móstranse mellores películas nas salas comerciais? Que películas ven nas salas comerciais? No noso pobo, Azkoitia, vese a película unha vez á semana. Cal é a película? Quen elixiu mostrar esa mala película? Que fai falta para ver tantas películas iguais ao mes? Para que? Non creo que haxa interese en mostrar a verdadeira arte, nin en falar, nin en reflexionar. Só hai interese en mostrar as películas que chegan de Hollywood. As películas chegan con tantas películas, todas procedentes de Hollywood.

Non merece a pena, por tanto, mostrar as curtametraxes antes dos de Hollywood…

Valería a pena reformulalo todo, pensar niso, investir niso, dicir á xente que realmente é importante, que o camiño para aprender as cousas, que pode ser un medio para educar. Pero non se trata só de antepor os curtos a calquera película. E non creo que haxa xente para iso. O espectador non está para iso.

Para que está o espectador?

Non o sei. Creo que vivimos de cousas fáciles, non hai máis remedio. Cando a cousa nos pide un pequeno esforzo, un pouco de esforzo… fainos retroceder. Fágoo en xeral.

Hotzanak, Hezurbeltzak, Berbaoc… Hai algunha característica común nos seus traballos, temos o selo “Izibene Oñederra”?

Creo que si. Con todo, creo que pola forma de debuxar, pola forma de animar o debuxo –pola forma torpe, si queres–, máis polos erros que polas virtudes, hai unha forma de facer que é miña. Creo que é como unha intimidade. Por medio de debuxos teño a facilidade de expresar esta parte fráxil e torpe de min mesmo. Por forza, é difícil que isto non apareza nos meus traballos.

Ese é o teu selo.

Si.En Hotzanak criticáronme, por exemplo, que utilicei moitas postproducciones. A postproducción adoita refinar o produto, profesionalizalo e moitos me acusan diso: “Pero como é posible unha imaxe tan clara? O debuxo non respira, tan purista!”.

Hai que limpalo, ensuciarlo…

Ensuciarlo. Mantén a sucidade. Non te deixes limpar, “domesticar” o debuxo. Estou de acordo. Custoume moito facer a postproducción. Por unha banda, alégrame esa crítica. Significa que non tomei as medidas necesarias, non fun un bo director. Aí, en loita! Doutra banda, non tomo decisións pechas. No camiño tomo as decisións correspondentes, o que dá frescura aos meus traballos, e esa frescura nótase na película. Esa é a beleza da película. Tamén é o meu selo. Non existe a seguridade de actuar con antelación. É como camiñar sobre xeo, ata que por fin saia o que ti queiras. Pero tes que estar encima do xeo moito tempo, agarrándoche, e é moi difícil. Doutra banda, hai moitas incógnitas, porque o proxecto non entra en ningún sitio, nin bolsas, nin convocatorias… Ler as bases dun, ler as demais, e en ningún sitio hai unha norma que respecte o ritmo de cada un. É moi difícil explicar que para conseguir a película que quero, teño que estar moito tempo facendo, dando voltas e creando mentres o estou facendo. O proceso de creación é de todo o tempo no meu caso, e creo que iso non vai cambiar nunca. Se iso cambia, creo que tamén cambiará a calidade da película. Pola contra, terei que crear o equipo, dunha maneira moi intelixente, que cada un faga o seu traballo, a súa forma de facer, o respecto mutuo, todos xuntos, adiante, creando todos ao mesmo tempo.

A xente non entende que ti déaslle tanto tempo facendo curtametraxes.

O meu modo é moi raro, moi artesanal. Seis minutos? O meu modo de actuar é demasiado impredicible.

O espectador, pola súa banda, non ve máis que o resultado final, nin as penas e fatigas que tiveches para chegar, nin o cableado interior…

O propio modo de animación mostra o cableado, é dicir, que se consegue a sucidade facendo cada debuxo. Se o personaxe fose movido por un programa dixital, o movemento sería moito máis realista, pero, ao mesmo tempo, ese realismo perdería a miña sucidade, o meu traballo perdería a pulsión que me dá a artesanía. Quizá teña que atopar unha maneira. Quizá sexa só o principio.

Cales son as túas referencias no teu traballo?

Mira, traballar en Arteleku é unha gran sorte. Todos os anos hai un experto que dirixe algún taller. Son verdadeiros expertos, pero é difícil facer algo parecido directamente a esas referencias. Penso nun Raimond Krumme, por exemplo, de Alemaña, un dos representantes máis coñecidos da animación independente. Como ve o espazo dentro de si? “Eu faríao así e así”, dirache, pero é moi difícil meterse dentro da súa cabeza. Un mesmo non funciona así! Hai referencias, hai películas, pero é difícil copialas. Non ten sentido esforzala como tal si non se atopa á altura dese tal. Non, polo menos, se as virtudes dun van doutro lado. Con estas virtudes debemos facer o mellor que poidamos. Doutra banda, hai cine, ficción, e hai moitas cousas que están contadas. Niso tamén teño referencias, e utiliceinas de forma moi pouco…

Explicitamente?

Explicitamente! Copiar plano. Colle o plano de cine e anímache. Pero cousas moi coñecidas, aínda que non me acordaba de onde as sacou. Pero o cómic, a literatura… son referencia. Por exemplo, contos curtos. A entrega do Premio Nobel a Alice Munro alegroume moito. Ao meu lado ninguén entendía por que, pero me deu unha alegría extraordinaria. Esta muller, duns oitenta anos, no pequeno pobo de Ontario, recibiu un recoñecemento e tivo en conta aos seus personaxes, esa atmosfera… Ve a súa foto e le os seus contos, e sempre hai un flash así! É unha alegría ter ese tipo de referencias!

A curtametraxe tamén é un flash?

Non o creo. Moita xente díxome: “Vin a túa película, na primeira non entendín nada, gustaríame volver vela”. É tamén o meu erro, significa que non controlo ben o idioma, que non dou ao espectador o tempo suficiente para entrar na historia, por exemplo, ou que non lle axudo a seguir o camiño que eu quero para que saque as súas conclusións. Doutra banda, tamén teño tendencia a facelo: fago o que faga, estou predisposto a introducir moita información, aínda que o público non as entenda. Eu, con todo, prefiro que o espectador, en lugar de entender todo, aprópiese dalgúns detalles, da atmosfera. E, en calquera caso, que o espectador teña ganas de volver ver a película, tampouco é malo!

A atmosfera…

Pero para crear atmosfera necesitas os personaxes axeitados, unha historia atractiva. A atmosfera non é nada superficial. Por exemplo, as películas moi ben construídas non me interesan moito: animación moi boa, moi fina, moitas texturas, todo moi bonito… Ás veces dáme rabia, non creo empatía en min, non me interesa ese traballo. Atmosfera, si, pero ollo!

Que é, pois, o que che interesa?

Contar a historia que quero e deixar as portas abertas. E, ao mesmo tempo, contar algo para que eu poida entender a historia que conto. No caso de Hotzalak, polo menos, a necesidade de comprender unha situación que non entendo, a través de imaxes.

Hai tempo que a tese doutoral espérache sobre o antihéroe.

Si, tería que acabar, librarme desa carga. Non sei para que teñen que terminar eses traballos! Empezo a crear, volvo, e esquecemento que a tese me espera! Necesito continuidade, e iso é o máis difícil. Fíxeno moito, con todo, está avanzado. Falei moito sobre o antihéroe durante os anos pasados, pero me corresponde escribir. Tamén dá o perdón…

Como combinas a animación coa pintura dentro de ti?

O personaxe de Hotzanak ten un lado, o oculto, que tende a esconderse nas profundidades do seu interior. Un personaxe que está a cambiar emocionalmente, ata que nun momento esquece a animación e lánzase ao surrealismo. Quería chegar a ese extremo. Estiven a ensinar o personaxe, mostrándoo, non en exceso nin en insuficiente medida, ata que de súpeto dixen: “Agora crea un mundo fantástico, irreal. Meterse na cabeza dese personaxe cunha chea de preguntas na cabeza”. E como chegar a crear un mundo así, ese caos? Como ser manso e, ao mesmo tempo, sacalo todo con furia interior? Nas pinturas, as alegrías e penas interiores, que non son rabia nin rabia, salguen sen ningunha regra –salvo normas estéticas dentro da miña mente–, e nas películas tiven que esperar a que se abrise a caixa de Pandora. Gústame o surrealismo, pero é difícil de entender e, por tanto, teño que pór o anzol para chegar aí, polo menos nas películas. Nos debuxos, abro a caixa desde o principio.

Que camiño gustaríalle percorrer na actividade artística?

Non o sei. Nestas dúas películas [Os Catarros e os Vermes], o máis bonito foi facer o traballo que eu quero. Tiven independencia. Recibín críticas e isto e aquilo. Necesito moito tempo para facer os traballos, para tomar decisións. Teño límites e estou a loitar con eles. Tamén na pelexa, porque a xente que me deu a subvención non entende como unha persoa necesita tanto tempo para facer un traballo. Entón veñen moitas sensacións. A culpa, por exemplo.