A principios do século XXI produciuse un gran cambio de ciclo no mundo e no medio diso adaptouse a salsa da incineradora de Gipuzkoa, no marco da maior crise económica do oitenta anos.

Até entón, como noutros moitos lugares, as corporacións privadas que xestionan a enerxía e os servizos públicos colaboraron coas autoridades e altos funcionarios das institucións na planificación do territorio en Gipuzkoa, estando un empregado dos coidadores multinacionais do medio ambiente da CAPV.

Había que cambiar a xestión dos residuos, do mesmo xeito que en Bizkaia, Navarra e Iparralde: Europa ordenara o peche dos vertedoiros. Cada planta foi deseñada para Bizkaia, Navarra e Gipuzkoa, segundo o esquema que organizaron as multinacionais na maioría dos lugares de Europa.

Con todo, a diferenza da construción de Zabalgarbi en Bizkaia, en Gipuzkoa a cidadanía mobilizouse masivamente en canto o proxecto de incineradora achegouse á súa contorna: Irun-Hondarribia, Astigarraga, Hernani, Urnieta, Zestoa-Zumaia, Donostia-San Sebastián… A poboación que temía que os residuos se queimasen nos fornos xigantes, alertada por médicos e curandeiros, os militantes anti-incineración golpeaban con forza a campaña. As primeiras noticias de alternativas para o lixo no mundo chegaban até o solo.

Para entender ben este momento, non esquezas que o debate se adaptou a falta dunha forza importante no xogo de mando e oposición das institucións, unha das que habitualmente teñen a hexemonía en Gipuzkoa, representada por Herri Batasuna. Sería longo explicar como chegamos a ese apartheid político, os fracasos dos intentos de negociación entre ETA e o Goberno de Madrid, a falta de acordo entre a esquerda abertzale e o PNV, as actuacións das forzas fácticas españolas, as opcións estratéxicas dos independentistas armados…

A alternativa foi elaborada pola xente da esquerda abertzale e dos arredores, que mandaba en Usurbil amedrentando a ilegalización da incineradora nas Pontes de Usurbil e Lasarte-Oria, para xeneralizar a recollida selectiva de residuos que se estende en Cataluña e sobre todo en Italia, ou traer a Porta a Porta e instalalo no pobo cos votos dos concelleiros de Aralar, PNV e PSE.

Nas eleccións municipais e forais de 2011 produciuse o cambio de ciclo político, que tras un período de incerteza expuxo con lixeireza as súas consecuencias: Ao dar por concluída a loita armada, a esquerda abertzale uniuse a uns pequenos partidos da zona, logrou a súa legalización e tomou posesión do poder en moitos pobos de Gipuzkoa máis a Deputación. Entre tanto, estaba a abrirse a outras localidades unha nova alternativa aos residuos sen incineración. O movemento “En contra” (incineración) converteuse en “A favor” (Lixo cero), tamén se produciu unha transición na militancia.

Todo saíu a relucir cando Europa está sumida nunha profunda crise económica, que co paso dos meses e os anos converteuse tamén en social, política e cultural. Os propios defensores do sistema liberal han recoñecido que nada será igual unha vez superada a crise. Cada vez máis críticos cren que o mundo entrou nun ciclo moi distinto, que chegou até os seus límites un modelo de crecemento, que sobreviviu á crise do clima pola contaminación atmosférica, ao sistema industrial capitalista, ao fracaso da banca que organizou as finanzas sobre a especulación a cambio de que o Estado se afogase en débeda, que provocou unha drástica diminución das materias primas e sobre todo do petróleo, o enorme endebedamento das institucións públicas no mundo, a inxusta repartición das riquezas…

Coloca a túa cabeza, moza, cando os representantes da esquerda abertzale que goberna en Gipuzkoa en novembro de 2013 deron por pecho o proxecto da incineradora. Coa decisión acelerouse a carreira para organizar un novo sistema de xestión de residuos. Pouco tempo teñen os guipuscoanos. A pesar de que a cantidade de residuos xerados comezou a diminuír, tanto pola redución do consumo ocasionada pola crise, como pola redución do lixo xerado pola redución do lixo xerado pola crise e polo feito de que a finais de 2013 dúas ducias de pobos e 125.000 cidadáns –en torno ao 18% da poboación guipuscoana– han reducido o seu lixo final a cerca do 20% –en torno ao 80%–, o 70% ou máis do resto dos guipuscoanos seguen mesturados directamente ao vertedoiro.

O novo plan organizado pola Deputación de Gipuzkoa con algúns expertos europeos está atrasado, hai que organizar e construír infraestruturas, hai que estender a recollida selectiva xeneralizada a todo o territorio, a alarma social que abriron os principais medios de comunicación contra os intentos de cambiar o sistema entre a cidadanía non é fácil de ver, hai que construír novas colaboracións e consensos entre políticos e forzas políticas…

Até aquí se que responderei ao que me preguntará en 2023. A persoa que viva verá como evolucionará a xestión dos residuos nos próximos dez anos. Como verá, se o mundo foi capaz de organizar unha transición un pouco ordenada sobre unha vida máis sostible… ou non. Agora, con todo, en 2013 si sabemos que se produciu unha revolución en Gipuzkoa.

Hai unha novo paradigma en marcha. Os expertos estiman que o 90% de todo o que xera o ser humano comezou a ocupar o lugar que lle corresponde na planificación, os debates, os costumes da cidadanía. Reducir o máximo posible, reutilizar o xerado o máis cerca posible ou reciclalo. A responsabilidade do residuo é de quen o xera. Quen contamina paga. O contaxio non é libre, nin alternativo…

A novo paradigma pegouse nos pobos de Gipuzkoa e Sakana de Navarra. En moitos outros municipios que se manteñen no vello modelo, a cidadanía tamén se sumiu nesta transición de forma independente. Agora, para ser eficientes, as empresas e corporacións que son os principais xeradores de residuos terán que penetrarse no modelo de Lixo Cero. Os produtos que non poidan ser reciclados deberán ser retirados do mercado e substituídos por outros máis sostibles.

Á fin e ao cabo, en Euskal Herria tamén aparecen neste ámbito os dous modelos alternativos que ten o mundo en plena crise. Por unha banda, o de Bizkaia, con tecnoloxía, enerxía e un modelo de organización hiper-concentrado, todo o proceso organizado en torno ao forno industrial, xestionado por multinacionais, contaminante, caro. Doutra banda, o de Gipuzkoa, un modelo máis horizontal, máis distribuído por comarcas, que inviste na man de obra da xente en lugar das custosas recollidas e tratamentos hper-sofisticados. Porque cada vez se fala máis da transición cara a un modelo sostible, a dos residuos pode ser o punto de partida.

O alcalde de Bilbao, Iñaki Azkuna, representou o modelo caduco que fixo estalar a crise: “Querido cidadán, déixanos o teu lixo e esquecémosche, nós solucionámoscha”. Moito antes de 2023 verase que este modelo estaba construído sobre ocultar un maior custo.