Cando José Francisco Irizar adquiriu o caserío Uherkalde en 1866, dificilmente puidese pensar nos labores de carpintaría que ían culminar na reparación das redes e gardas dos veciños. Na actualidade, miles de traballadores están a traballar nas empresas que conforman o Grupo Irizar, 700 deles en calidade de cooperativistas. No libro Ormaiztegi 1860-1970 relatáronse os pormenores desta evolución e, ao mesmo tempo, situaron a Ormaiztegi no epicentro da heteroxénea industrialización de Gipuzkoa.

No século XIX foron numerosos os factores que determinaron que as fábricas de diversos sectores, principalmente da industria papeleira, téxtil e metalúrxica, non se concentrasen en lugares concretos senón que se dispersasen en moitos vales. O Goierri é un deses vales, e Ormaiztegi atópase nun lugar estratéxico no Goierri.

Cando Zeles Otamendi incorporouse á secretaría do Concello quedou sorprendido pola cantidade de empresas que había na zona. Cando se decatou de que Millan Irizar tiña moita documentación sobre a súa empresa, instoulle a que a arranxase. De aí xurdiu o proxecto do libro, realizado grazas ao traballo de investigación dos historiadores Norberto Ibáñez e José Antonio Pérez, e publicado polo impulso do seu fillo Javier tras a morte de Millán.

Ormaiztegi: A paradigma da industrialización en Gipuzkoa

O éxito de Irizar pode deixar na sombra a unha empresa emprendedora que estivo cocida durante séculos e medio en Ormaiztegi. Estimulados pola chegada do ferrocarril do Norte, así como polos negocios atraídos polas minas e o balneario, en Ormaiztegi pronto se multiplicaron os pequenos talleres. Na maioría dos casos tamén se dedicaban ao caserío “obreiros mixtos” que, segundo os autores do libro, convertéronse en “peza fundamental da industria guipuscoana” e que aínda hoxe o seguen facendo.

En Ormaiztegi en 1860 apenas existían algúns carpinteiros tradicionais e unha fábrica de tezas. En 1931, ferraxarías, ferraxaría, pavillón de mobiliario, carpintaría moderna, fábrica de gasosas, serrería mecánica e carrozaría.

Durante este tempo produciuse unha expansión da enerxía eléctrica. No País Vasco húmido aproveitáronse as cataratas que non son escasas para a implantación de centrais hidroeléctricas. Por exemplo, Juan Azurmendi sacou a electricidade para a súa fábrica de ferraduras do arroio Eztanda e Argisao, e Andrés Tellería comprou na década de 1920 a central de Astigarraga para modernizar o negocio de tézaa e o ladrillo.

Até hai pouco máis do 60% do tecido industrial de Gipuzkoa estaba en mans de empresas “familiares”. Repasando as liñaxes empresariais de Ormaiztegi atoparemos aos Irizar, aos Ormazabal –fundadores da fábrica de Forza Motriz–, aos Azurmendi, aos Telleria, aos Irmáns Guerra, así como a José María Lasa, xefe da fábrica dO Mellor, pioneira en innovación. Lasa pasou de traballar coa dinamo dunha carpintaría a fabricar aparellos e motores electro-mecánicos.

Os empresarios conseguiron o financiamento necesario para sacar adiante o negocio, reinvestindo os baixos beneficios. Segundo os autores do libro, en consecuencia, non fixeron unha fortuna ostentosa: “Deste xeito configurouse unha imaxe distintiva do xefe de Gipuzkoa, autodidacta, moito máis próximo ao traballador autodidacta que ao empresario cuxa realidade lle é totalmente allea”.

Irizar carrogiles e o salto ao cooperativismo

Cando os Irizar trasladáronse á comarca de Uherkide, empezaron a chamárselles carroceros. Algúns dos fillos de José Francisco empezaron a dedicarse a outras profesións –Pablo puxo o taller mecánico e Juan Cruz a fábrica de mobles–. Pola contra, Joselontxo e Cecilio ocupáronse do negocio de carreteros do seu pai.

Comezaron co muíño de burro ou malakate que tiñan no taller do caserío, pero despois puxeron unha serra de vapor para facer rabos de carruaje. En 1912 trasladáronse a un pavillón máis grande. Non sería a última vez.

Na década de 1920 cada vez víanse máis coches en estradas e rúas –en Gipuzkoa había 698 matriculados en 1926–. O primeiro autobús dos Irizar foi para o traxecto Gabiria-Ordizia, construído en 1928 para Juan Apaolaza. O autobús foi requisado en 1936 e Apaolaza tivo que actuar como condutor do bando franquista.

Tras a guerra, os fillos de Cecilio chegaron do servizo militar e coa morte do seu pai e do seu tío asumiron o mando da empresa. En 1948 comezaron a construírse autobuses de forma máis sistemática, cando aínda non había case ningunha subministración.

A medida que avanzaba a década de 1950, era evidente a necesidade de modernizar a empresa, o novo escenario político -o réxime franquista saía da autarquía– requiría investimento e expansión. 1956 Irizar Hnos. e Cía S.R.C. Foi fundada en 1960 por Irizar S.A. Irizar ampliou e mellorou a produción con contratos con varias empresas e compañías, e creou unha oficina técnica para deseñar autobuses.

“Os labores de carrozaría multiplicáronse de maneira considerable e xurdiu un problema: os traballadores, antes de aprender o oficio, púñanse ao seu cargo ou se dirixían a outras empresas. Así mesmo, para facer fronte ás investimentos necesitar un maior capital. A través da cooperativa pareceunos que os traballadores podían integrarse dentro da empresa e, de paso, conseguiriamos os recursos económicos necesarios”. Así resumiu Millan Irizar a súa decisión de converterse en cooperativa.

En 1962, Miguel Mari Irizar, líder dos irmáns, contactou con José María Arizmendiarrieta a través de Serafín Esnola. Así, explicaron o proxecto aos traballadores da empresa e 52 fundadores participaron na creación da cooperativa.

A empresa conseguiu estabilidade e tivo un gran impulso: En 1960 construíronse nove autobuses, en 1963 foron 35. O carácter cooperativo tamén supuxo un gran avance no ámbito da educación. Irizar, ademais de impulsar a formación dentro da empresa, participou na creación da escola profesional Goierri.

Cúmprense 50 anos desde que Irizar converteuse en cooperativa. Durante este tempo coñece aos salgados e aos doces: Na década dos 70, o abandono da familia Irizar, a crise dos 80, a internacionalización nos 90 e o prestixio e éxito no ano 2000. O tempo vai demostrar a súa adaptación á crise estrutural a nivel mundial.