‘Do It Yourself’ (DIY) en eúscaro máis que “Faino ti mesmo” diriamos “Só Molda Zaitez”. A fórmula pode definir ben toda a solución parafernal que desenvolveu a poboación cubana no seu afán de sobrevivir no último medio século e que finalmente chegou a formar unha subcultura.

 

O novo artista cubano Ernesto Oroza, que vive en Miami como na illa, explicou na canle Motherboard no vídeo “Cuba's DIY Inventions from 30 Years of Isolation”. “Velaquí este pequeno trasteiro que acabo de atopar”, di ao principio. "Si únese á electricidade, a batería do reloxo pódese volver activar de forma incargable. Os Sortu úsano, porque teñen que cargar a pila da ferramenta de escoita sen parar”. Nas imaxes apréciase que non é un produto comercial, que está bricolado a man.

 

Obxectos como este fixeron que Oroza inventase o concepto de desobediencia tecnolóxica. “Traen unha nova interpretación da tecnoloxía, a xente sabe tanto de tecnoloxía e enxeñaría que cada vez vai máis lonxe na manipulación, inventando sempre cousas novas”. A insumisión á tecnoloxía inclúe a invención, a reinvención, a reutilización, a reparación...

 

Quen se marchou a Cuba nos últimos anos podería pensar que todo é consecuencia do período terrible que viviu a illa tras a desaparición da Unión Soviética, pero Oroza xa demostrou que viña antes. Hai que lerlle “Desobediencia Tecnolóxica. Artigo “Da revolución ao revolico”.

A revolución levou a Fidel Castro ao poder cando nacionalizou as compañías que tiñan en Cuba os ianquis, as corporacións levaron consigo á maioría dos enxeñeiros cubanos. Nomeado ministro de Industria en 1961, Ernesto Che Guevara promoveu consígnaa de reactivación económica: “Traballador, xa empezaches a construír a túa capacidade construíndo pezas de reposto. Orain, constrúe a túa propia maquinaria”. Desde un ano antes os técnicos revolucionarios habían organizado os Comités de Pezas de reposto. Fundada en 1963, a Asociación Nacional de Innovadores e Racionalizadores. [O lector perdoaranos que deixemos estes bonitos nomes e fórmulas no castelán orixinal].

 

Non había moito traballo. “As máquinas rotas parecían naquela época o inimigo máis terrible da patria”, escribiu Oroza. “Os ocos xerados polas pezas deterioradas das máquinas paralizaban a engrenaxe da revolución. Os obreiros empezaron a encher estes ocos e a forza de tantos anos de traballo, moitas destas máquinas teñen hoxe máis pezas das que foron creadas polos obreiros”. Si os enxeñeiros ianquis que crearon estas máquinas fosen a Cuba, non puidesen coñecelas, pero terían que confesar que cos seus partes máis torpes e ruidosas eran tan fecundas como antes.

 

A partir de 1960 o técnico que tentaba manter con vida as ferramentas do atelier empezou a satisfacer co mesmo espírito as necesidades da casa, con moi poucos recursos. Sumouse ao embargo de Estados Unidos, di Oroza, e outros moitos ratificarían a falta de eficacia da burocracia que o novo socialismo construíra.

 

Cando Cuba se afundiu na crise en 1970, os obreiros que tanto tentaran déronse conta de que non conseguiran arranxar o día a día das súas familias. É entón cando, segundo Oroza, prodúcese en Cuba unha acumulación tan tópica: “a informática”. En todos os recunchos da casa acumúlanse obxectos e trastes de todas as clases, xa que os procesos industriais non arranxan o modo de vida para adaptalos mediante a man de obra.

 

“Hai que resolver, compañeiro”. Si o ventilador estragouse, a peza dalgún do mil dispositivos recibidos podería servir para reparalo. O bote de conservas non hai que tiralo, poida que un día faga o xoguete ao seu neto.

Na década de 1980, grazas ao mercado organizado ao redor da Unión Soviética, os cubanos coñeceron o equipamento que levaron desde Europa, todos iguais: frigorífico da marca Minsk, televisores ou Caribe ou Krim, ventilador Órbita, lavadora Aurika... A industria comunista fomentaba esa racionalidade, tamén se lle pode chamar monotonía. Por iso, na maioría das casas cubanas conserváronse produtos e partes moi similares. Isto explicará que cando falten as antenas necesarias para ver máis tarde a televisión, as bandexas de aluminio véxanse en tantos lugares como antenas de zarza, sempre as mesmas...

 

A obediencia era un sinal de desobediencia ao sistema. Ao afundirse o campo socialista en 1990, os cubanos volverían demostrar a importancia de ter tantos trastes vellos en casa, “polo si ou polo non”. As autoridades decidiron que en diante se trataría dun “Período Especial de Paz” e en 1993 estenderon o primeiro toque dentro da lexislación aos cidadáns que querían traballar pola súa conta.

 

A imaxinación cubana ha dado un gran salto no Artigo Especial. Si o obxectivo do primeiro momento foi reparar os deteriorados, cada vez máis novos produtos e servizos completaranse con partes dos trastes que non sexan deseñados para iso. “O cubo non asusta ás autoridades que teñen Sony, Swatch ou a propia NASA”.

 

A forza de tanto desfacer e reconstruír, o cidadán cubano non ve un obxecto na súa totalidade e na súa imaxe, senón como unha suma de ingredientes que pode utilizar en calquera emerxencia. Si rompéuselle a base do ventilador, acórdase de que o teléfono que lle trouxeron da Alemaña comunista tiña a mesma forma e gardábao en tal esquina.

 

Canto máis grave sexa a crise, máis forte foi a imaxinación dos cidadáns e cidadás. Para todo atoparon recambios, para transporte, xoguetes, comida, roupa... O propio Exército axudou aos cidadáns nese esforzo, fixo público O libro da familia reunindo alí as técnicas que a xente dera a coñecer ao Exército como os libros anteriores.

 

A pesar de que Raúl Castro lanzouse a abrir a economía e empezou a introducir moitos produtos do estranxeiro, sobre todo de China, os cubanos retiveron o seu espírito DIY. As autoridades tentaron en ocasións entorpecer os produtos creados polos cidadáns de forma non estándar, como os vehículos, entre outros. Pero tiveron que suavizar a lexislación. Por exemplo, para que un coche circule legalmente abonda con que o 60% dos seus compoñentes sexan naturais: as rúas están cheas de corenta por científicos. Na crise sistémica que nos trouxo o século XXI, en Cuba hai modelos de supervivencia.