Esta semana moitas familias realizarán unha excursión ao cemiterio dunha vez por ano. Cantos deles deixarán aos nenos en casa dalgún amigo ou familiar coa mellor intención de protexelos da súa relación coa morte? Non o sabedes, porque non hai estatísticas respecto diso, por suposto. Non lles fan ningunha necesidade, pois observamos facilmente que a nosa sociedade ocultou a morte, e sobre todo a dos nenos.

 

Os adultos occidentais do século XXI vivimos incómodos coa morte, até convertela en tabú, o que ten o seu reflexo na educación que damos aos nenos, tanto nas familias como nos colexios. Sobre todo, a navarra Idoia Sara puxo de manifesto as carencias que se dan neste segundo ámbito, no traballo publicado o ano pasado na Escola de Tratamento da Morte (falando da morte). Sara realizou o exame como proxecto de fin de carreira para realizar estudos de pedagoxía na escola HUHEZI.

 

Un terrible suceso incita a Idoia Sara a prestar atención á morte. A piques de terminar os seus estudos, a súa parella morreu repentinamente. Isto fíxolle ver a incapacidade do sistema educativo para xestionar este tipo de situacións: os profesores do centro das súas fillas puxéronse en contacto con el para pedirlle consello, xa que non sabían como actuar cos nenos.

Tampouco se ten en conta a pedagoxía da morte no ensino. Sara conclúe que existe unha extensa bibliografía sobre o tema, que os profesores consideran que é un campo a traballar na escola e que o alumnado está interesado desde a infancia. Entón, que é o que fai que nas aulas fálese tan pouco da morte e –a miúdo– tan inoportuna?

 

Os profesores, como calquera outro, non están preparados para falar da morte, esa é a resposta de Sara. Dos interrogatorios a nove profesores concluíu que na escola só se fala do tema cando se achega a morte, e neses casos ponse de manifesto a falta de recursos dos educadores e a inseguridade provocada por iso. Cabe destacar a actitude dalgúns ante a propia consulta: “Alguén nos comentou que non sentía cómodo, e as dúas persoas non o deron por escrito, senón de forma oral, porque se lles movía o interior”. Segundo Sara, é evidente que falar da morte non está normalizado, nin sequera para os profesionais da educación. “Por iso paréceme que a formación é o camiño”, di.

 

Os profesores que responderon as preguntas de Sara tamén falaron da necesidade de educación. “Moitos non recibiron nunca formación, só coñecen as follas de man que reparten sobre o duelo nos centros de saúde”. Uns poucos recibiran o curso de doce horas organizado polo Centro de Apoio ao Profesorado de Pamplona, baseado principalmente no proceso de duelo, pero que non menciona máis que a fondo a pedagoxía da morte.

“Na sociedade do benestar mantemos oculto todo o que pode desembocar na morte (enfermidade, vellez…)”, di Idoia Sara. Os procesos de morte, na maioría dos casos, teñen lugar nos hospitais, lonxe da casa e da vista dos nenos. No estudo de Sara menciónase, entre outras cousas, a idea que o psicólogo navarro Iosu Cabodevilla deu no libro Dolua nos nenos: “Os adultos, equivocadamente, pensamos que para protexer aos nenos, por ser emocionalmente vulnerables, debemos afastalos do sufrimento que pode atraer a morte”.

Con todo, ese desexo de protección ten un efecto contrario. Tarde ou cedo, a morte dunha persoa próxima é o que lles vai a tocar á maioría dos nenos e nenas, e si negámoslles os recursos para afrontar ese momento, dificilmente poderán desenvolver unha estratexia axeitada para a situación de duelo.

Sara quere que a morte se traballe con normalidade na aula, para desenvolver a conciencia da mortalidade desde a infancia. Desde os dous ou tres anos, os nenos e nenas coñecen a morte, aínda que non se entenda completamente o seu significado, ata que cumpran polo menos 10 anos. Porque non se dan conta de que non se pode volver da morte, e menos no caso dos máis pequenos, que eles tamén morrerán.

Idoia Sara ten claro que a morte hai que incluíla no currículo, pero non ve tan claro como facelo. “Crear unidades didácticas? Pasar quince días estudando o tema a outro? É máis que iso. Certa sensibilidade, unha visión xeral... A morte ten que ser unha cuestión transversal, pero non é tan fácil atopar un lugar na rixidez do currículo”.

Con todo, fai unha proposta concreta: utilizar os contos. “A través dos contos podemos abordar situacións emocionalmente complicadas”. Os contos permiten desenvolver a empatía, ao mesmo tempo que os temas esvaradíos facilitan ao neno vivir da distancia.

A profesora da UPV/EHU Txabi Arnal analizou na súa tese doutoral o tratamento da morte na literatura infantil. Nunha entrevista concedida á revista Bellaterra Journal of Teaching & Learning Language & Literature, o escritor e investigador alavés afirmaba que a literatura infantil de cando en cando menciona a morte. “Non hai lugar para a tristeza. Vivimos na sociedade do éxito e consideramos a morte como un fracaso, por iso descártase”.

 

Arnal detectou nas obras observadas luces e sombras. Di que hai aspectos do tema que se traballan de forma moi axeitada, pero que noutros hai carencias importantes. “A característica habitual dos traballos que analicei é que non se mostren máis que o lado máis suave da morte. Enfermidades incurables, suicidio, eutanasia... están practicamente ausentes. A descrición do cadáver e os cambios que se producen no corpo a causa do tempo ou a enfermidade son incómodos de tratar”.

Os máis pequenos relacionan a morte coa vellez. Convén explicar aos nenos pequenos que, sendo mozos, pódese morrer?, preguntámoslle a Idoia Sara. Velaquí a resposta: “Hai que explicarlles as cousas máis ben que crudamente, como un sente, pero se non preguntan non creo que haxa que insistir demasiado niso, porque lles produce moita inquietude”.

 

A pesar de todo, Sara cre que hai que deixar algunhas cousas claras aos máis pequenos. Por exemplo, que non volveremos ver á persoa que acaba de morrer, ou que non sabemos onde está. Os nenos falan con frecuencia da situación física do falecido (o ceo, o inferno, o cemiterio…). “Están afeitos escoitar ‘está no ceo’ e entón preguntan: ‘no ceo, pero onde? Eu miro ao ceo e non vexo a ninguén’. Hai que dicirlles claramente o que lle pasou a esa persoa e que agora está nos nosos recordos. Máis aló diso, si está no ceo, si converteuse nunha estrela... Os nenos e nenas construirán fantasía pero son rápidos e saben distinguir o que é real e o que non”.

As crenzas de cada familia poden influír na educación da morte. Unha das profesoras que respondeu o cuestionario de Idoia Sara dicía: “Hoxe en día temos alumnos de diferentes culturas nas aulas. Teremos que deixar sitio a todos e sacar partido a esa diversidade. A min polo menos axudoume a morrer”.

 

Sería un reproche que unha familia pretenda pór trabas ao traballo do profesor cando as opinións que aparecen na escola non coinciden coas crenzas desa familia. Ou, simplemente, pode ocorrer que os pais se sorprendan e diríxanse ao profesor, xa que o neno lles explicou que ese día falaron da morte na escola. “Si fano, ven a necesidade enseguida. Eu noteilles un cambio de actitude, cando me tocou algo así”. En cambio, para que toda a sociedade cambie de actitude, haberá que esperar máis. A ver si non é unha eternidade.