“É moi difícil que, estando no cárcere, decidas que queres ter un fillo e que vai pasar os primeiros meses ou anos dentro. Non é só unha opción persoal, ademais da miña parella (sabiamos que ela tamén ía ir ao cárcere) tamén a familia tomou parte na decisión e déronme todo o apoio desde o principio. Movíame moito a cabeza, sabemos que o cárcere non é o mellor lugar para ter un fillo e tes sentimentos contraditorios: por unha banda queres ser nai (tiña 32 anos e quizá non tería oportunidade de ter un fillo máis adiante) e por outro non sabes si estás a xogar a ser egoísta. Pero antes pensei que, en tempos de guerra, as mulleres tiñan moitos fillos e elas tampouco recibían clases de preparación ao parto ou educaban aos nenos en condicións precarias. Decidín seguir adiante, ir contestar ao que viñese en cada momento. Co tempo deime conta de que tiven moita sorte, estou moi orgullosa e contenta da decisión que tomei, e hei visto que moitos outros queren ser nais pero non conseguírono, porque tiveron á súa parella noutra prisión afastada ou porque en Francia non había un bis íntimo… e ese desexo, iso si que é duro”. A que nos fala é a ex presa política Maite Diaz de Heredia, de Vitoria-Gasteiz. Foi detido en 2001, na redada contra os Comités Prol Amnistía, quedou embarazada en 2003 e deu a luz en febreiro de 2004. O seu fillo de pedra pasou cinco meses con el no cárcere e este verán baixo fianza ambos saíron á rúa.

En Euskal Herria hai cárceres con módulos para mulleres –non para homes, porque hai moitas menos mulleres nos cárceres–, pero non hai módulos para nais e nenos. O cárcere de Araba (Zabaia) é nova, tamén é nova, pero ningún dos dous tivo en conta a posibilidade de estar co seu fillo ou filla en prisión. No Estado español existen varios cárceres preparados para acoller á nai e ao neno: os módulos son iguais en canto a estrutura, na planta superior están as celas e na planta baixa están o patio, o comedor, unha tenda, os teléfonos, os baños, un pequeno ximnasio e unha sala de televisión. “A particularidade –precisou Díaz de Heredia– é que na cela estás ti soa co neno e danche un berce. As paredes de Soto del Real e Aranxuez estaban decoradas cos seus contemporáneos de Disney e tamén había unha gardaría que saía do módulo”. A partir do catro meses, o neno pode entrar e saír, ademais hai varias asociacións voluntarias que levan ao neno a pasear e a outras actividades. No Estado francés tamén hai cárceres onde se aloxan as nais, pero as condicións son peores que en España, onde a nai e o bebé están illados e en pequenas celas. A lei francesa non aprobou até agora ningún tipo de bis íntimo e, en teoría, está prohibido quedarse embarazada no cárcere.

Pechado na cela a piques de parto

En Soto del Real (Madrid), á unha da madrugada, Maite Diaz de Heredia tirou a auga e tocou o timbre da cela, o interfono de comunicación coa garita. Ninguén lle respondeu, nin sequera durante as catro horas seguintes, a pesar de que o timbre seguía soando. Si tivese algunha complicación ou o neno chegase antes, a saber que ocorrese. Pero finalmente chegaron e levárona á enfermaría e de alí ao hospital. O mozo só pasou os días posteriores ao parto no hospital, xa que se esqueceu de informar aos seus familiares de que fora trasladado alí. Non tivo un bo comezo Díaz de Heredia, que escribiu ao director do cárcere denunciando suceder, e unha semana despois do nacemento de HARRI foron trasladados ao cárcere de Aranxuez.

En Aranxuez non se permitía a entrada do coche infantil –tiñan que arranxarllas co de dentro–, tampouco podían traer xoguetes por fóra e eran poucos os recreos que había dentro. Harry non tiña máis que un burrito chamado Txomin e outro xoguete. Pero as preocupacións da nai eran diferentes. “Cheguei a Aranxuez moi canso, debilitado, e como é normal cheguei cheo de incerteza, co meu fillo recentemente nado. Ao principio, por exemplo, collía ao neno dunha maneira determinada e rodeábanme e dicíanme outros presos que tiveran moitos fillos, “tómalo mal!” e volvíanmo a pór de forma máis natural. Eu era o único preso político, pero arranxeimas bastante ben co resto de presos. Logo tivo uns cólico, pero eu non sabía o que tiña e estaba preocupado, os outros prisioneiros que me dicían que tiña fame, e non sabía si debía aleitala en lugar de aleitala. Nesas ocasións, nas que me apresuraba a falar por teléfono coa miña nai ou a miña irmá, tiñamos un pediatra. É certo que nesas situacións non hai ninguén ao teu lado, pero ao mesmo tempo pensaba, dalgunha maneira, no meu interior, que evitei co primeiro neno unha chea de consellos que se reciben dos demais e que, para ben ou para mal, eu mesmo eduqueina ao principio. Fóra a maternidade foi un pouco a artificializar, hai moitos libros, internet… e parece que en lugar de ser un neno tes que ter un problema, que á túa vida vai chegar un extraterrestre. Aquí dentro, a falta doutro remedio, fas caso ao que diche a intuición”.

Con todo, no cárcere, moitas das decisións non están en mans da nai. A contorna castellanoparlante, por exemplo, condicionaba o desexo de educar ao seu fillo en eúscaro. O gasteiztarra tentaba comer o mellor que podía, tomaba tamén os purés do bebé, dándolle peito a Harri para que este tamén estivese ben alimentado, pero miraba adiante, cando se deixaba o peito e empezaba a comer doutros, un das súas maiores preocupacións era como alimentar ben ao pequeno dentro do cárcere. Por suposto, a saúde do neno tamén estaba entre as preocupacións principais: “Aos dous meses de nacer tivo bronquiolitis, sacáronnos ao hospital e neses momentos sentes débil e inseguro, sobre todo despois da miña experiencia no parto. Dalgunha maneira estás vendido, nas súas mans, e esa responsabilidade é permanente, porque sempre estás baixo os demais e sendo un preso vasco poden xogar contigo, pódenche apertar e a cuestión é que non tes que coidarche, senón do neno, el ten toda a prioridade”.

A nai tamén botou en falta que o neno non estivese máis cos de fóra, que non tivese ningunha outra referencia. Txema, que colgaba fotos da súa parella e dos seus familiares, posuía unha visita semanal e un bis familiar e un visado de convivencia cada tres meses, pero son tempos curtos e o seu pai perdeu moitos momentos importantes, “tamén é duro para el. Sentíame afortunado, contento e un pouco egoísta, coma se roubáselles algo a Txema e á miña familia, pero ter ao meu fillo axudoume moitísimo, deume a forza de todos os días dentro”.

A influencia do cárcere vs. a estreita relación

Harri non lembra a época do cárcere. “Sabe que estivo alí porque llo explicamos nós, pero o viviu de forma natural e non é algo traumático para el. Aféctalles inconscientemente? É difícil de definir e tamén lle dás voltas na cabeza. Cando están dentro todo é igual: rutina moi marcada, os mesmos paisaxes e as mesmas caras… Eu creo que Harri non se daba conta, pero é certo que vin nenos máis maduros e eles xogaban imitando aos gardas, ou xogaban a pechar as portas. Se houbese máis tempo no interior, probablemente fose consciente, por exemplo, dos rexistros, que me rexistraban todas as semanas. Era duro ver aos nenos volvendo chorar despois dun fin de semana fóra. A partir dunha idade empezan a socializar e a ser conscientes de que o mundo é moito máis amplo, e para min non era fácil, porque parece que estás a prexudicar ao neno, que reduce a súa calidade de vida, porque o tes entre catro paredes. Pero, a pesar de todo, se Harri seguise no cárcere até os 3 anos, seguramente o conservaría comigo. Á fin e ao cabo, coñecín aos nenos que estiveron dentro até os 3 anos e non vexo que lles prexudicou”.

A pesar de que a educación do neno no cárcere ten aspectos evidentes e negativos, Maite Díaz de Heredia dá máis importancia ao poder desenvolver unha relación estreita con el: “Din que o máis importante do tres primeiros anos de vida do neno é esa relación e esa relación, esa adhesión é unha base firme para o desenvolvemento posterior do neno, e decidín, a fronteira, que o máis importante era estar comigo. Daquela o fillo ten que facer o seu camiño e fíxoo, non son dos que queren que o bebé sexa un buraco maternal, pero nestes seis anos que en 2007 volvín a ser detido na redada de Segura e estiven no cárcere separado do neno, aínda que liberei a corda con el, o fío entre ambos os non interrompeuse, en gran medida, na miña opinión, grazas a esa base inicial”.

Díaz de Heredia dixo que tomou a decisión con todas as consecuencias e que a volvería a repetir. "Quizá nos xulgaron desde fóra, pero nos tocou esta situación e teño que renunciar á maternidade porque estou no cárcere", engadiu. Desgraciadamente, en Euskal Herria hai máis mulleres presas políticas que nunca e tes que tomar unha decisión: calar ou calar. O cárcere é dura, ese é o punto de partida, pero, póndome todo na balanza, seguro que si a quen me pregunte, para ser neno. Os meus recordos de cárcere co neno son sobre todo bos, ou duros, e hoxe en día podo contalo con humor (por exemplo, parto). Ao final, creas a túa burbulla, xa sei onde estou, hai rastreamientos, vas coas esposas a dar a luz, estás rodeado da garda… pero é o neno o que ten prioridade, protéxeslle, e creas a casca ao redor”.

A miña filla, mellor fóra

Desde a asociación alavesa ADAP, encargada da reinserción dos presos sociais, asegúrannos que case todos os presos sociais de Euskal Herria que ingresan en prisión deciden marcharse sen fillos, quedan coa familia. Un dos factores máis importantes é que si se quere meter ao neno no centro deberían ir moi lonxe, xa que en Euskal Herria non hai módulos para as nais –debido á dispersión, os presos políticos non teñen ese dilema–. Rosa María González tivo á súa filla Naiara uns meses antes de ingresar en prisión e confioulle a súa custodia á súa irmá. Declarouse afortunado por ter o apoio da familia, xa que non tivo con quen deixar ao neno e os servizos sociais han coñecido aos presos que lle quitaron o neno, “e iso é duro”. No cárcere oponse a ter un fillo, “porque os que cometemos o delito somos nós, non os nosos fillos. O paso polo cárcere déixanos marcados, imaxínache o que é para o neno, ese ruído seco das portas ao pecharse, os uniformes, o illamento… Aínda que sexan pequenos, tamén os nenos asimílanos, mellor están en casa, coa familia. Estiven un día en Donas de Madrid, no módulo de Amén, e terminei moi abatido, e só foi un día. Os nenos estaban a xogar alí, pero non sei... non era o mesmo. Non podes dar a un neno todo o que queiras, porque o cárcere é moi limitada”.

González foi encarcerado en 2004 por tráfico de drogas e roubo co seu actual parella. É de Zamora e pasou oito anos no cárcere de León, pero o que non conseguiu en oito anos tras pedir o cambio ao cárcere de Araba conseguiuno en oito meses en Zabaia: está nun piso con outras mulleres presas e educadoras, en Vitoria-Gasteiz. “É duro ter que afastarme da familia tantos quilómetros para poder gozar de beneficios, pero si sigo en León, agora mesmo estaría no cárcere”. Uns meses despois de ingresar en prisión, manifestou aos seus familiares que non quería recibir máis visitas, que aproveitaba os permisos para saír para atoparse cara a cara con Naiara e outros dous fillos maiores e pasar uns días con eles, “pero non quería que os fillos me visen aquí, porque mo pasan mal e eu tamén o paso mal. Ao volver de fóra tamén é duro, non cho penses, sempre volvín ao cárcere chorando, pero…”. No seu interior, a súa irmá púñalle ao neno no teléfono para escoitar a voz de Naiara, e informáballe da súa evolución ata que González pediulle que non lle explicase nada da súa filla, “que cando tivese permiso para saír aproveitaría para estar á beira dela, pero dentro do cárcere non, porque me facía moito dano, porque non vía como crece día a día. Metéronme no cárcere cando tiña 3 meses e cando me deron o primeiro permiso para saír á rúa xa tiña ano e medio. Naiara chámame tía, aínda que sabe que eu son a súa nai. Chama á miña irmá nai porque eu deille a vida, pero ela educouna e ela é a súa nai”. A súa irmá tamén lle levaba fotos e debuxos de Naiara, “e téñoo todo ben gardado, pero nunca os puxen na cela do cárcere, porque é duro, ves as fotos e séntesche deprimido, empezas a pensar cousas raras e vólvesche a caer nas drogas…”.

Como explicalo?

Hoxe en día Naiara ten 9 anos, pero non lle dixeron que a súa nai, tía para el, estea no cárcere, senón que está a coidar aos nenos no colexio. “Aos 12-13 anos quizá si, falarei con el e voulle a ter que explicar moitas cousas, porque vai ter moitas dúbidas”. Pero a Harri sempre lle explicaron a situación, ao principio dunha maneira moi sinxela, pero clara. Sobre todo, segundo Díaz de Heredia, a curiosidade do neno foise satisfacendo, “fomos medindo a medida que preguntou que, canto explicar. Creo que o inventamos e entendeuno ben, pero ao principio é duro, porque cando di que non pode saír porque aos 4 anos ía chorar por todos o bis, preguntando unha e outra vez cando volvería… Aos pais e nais éntranos o medo de sentir que deixamos aos nenos e sempre tenta deixar claro que non podes saír do cárcere. Tamén tes que explicarlle a dispersión, por que estamos lonxe. Desgraciadamente, vive esta realidade e tentamos que a viva da maneira máis natural posible. Creo que os fillos dos presos adquiren un punto de madurez, debido á forma de vida que lles tocou vivir. Non é que note nada malo de Harri, pero diría que se percibe esa madurez, a súa responsabilidade, por exemplo, as viaxes longas (sen lamentarse), e hei visto que ese perfil se repite, sen deixar de ser neno, que tamén é importante”.

Harri segue facendo longas viaxes para ver ao seu pai. Txema ten que seguir encarcerado polo menos catro anos máis, no Porto de Santa María, e como en febreiro Harri cumprirá 10 anos, quedarán sen a posibilidade de facer visados de convivencia por estar así regulado. “Non ten nin pés nin cabeza, parece que de súpeto desaparece a necesidade do neno e a súa relación co pai limitarase a unha hora e media ao mes”. Rosa María González, pola súa banda, será liberada condicional en marzo e planea co seu marido o futuro. Di que quere seguir mantendo contacto cos seus fillos, pero que non quere asumir a custodia. “Non podo coller á miña filla e levala a vivir comigo, sería mala nai e mala irmá. Farémolo aos poucos, sen forzar a situación. De momento estou contento de ser tía”.

O que teñen claro ambos é que tomaron a decisión correcta. Seguramente é así, porque a elección é moi persoal, depende da situación de cada un, das condicións, dos recursos e dos principios.