O Concello de Donostia-San Sebastián organizou unhas xornadas de participación directa os días 4 e 5 de outubro no Palacio Miramar. Á mesma asistirán membros de diferentes asociacións, políticos e expertos internacionais. Por exemplo, intervirá Martin Bülher, membro do Instituto Iniciative & Referendum, para explicar o modelo de Suíza, así como Fernando Pindado, experto en participación cidadá. O alcalde de Donostia-San Sebastián, Juan Karlos Izagirre, será o encargado de dar o pistoletazo de saída ás xornadas. Na charla, Izagirre explicará o relatorio sobre o modelo de participación cidadá do Concello de San Sebastián. Basicamente, estas xornadas van ser o preludio dun proceso amplo. O Concello de Donostia-San Sebastián anunciou que dará "pasos reais" na participación dos cidadáns nesta iniciativa.

Donostia/San Sebastián é a capital que destina gran cantidade de persoal e recursos para fomentar a participación nestes momentos e quere dar o salto á democracia directa nos próximos meses.

A crise económica, os recortes e os casos de corrupción puxeron en cuestión o actual sistema político. Non son poucos os que piden unha reforma en profundidade para que os cidadáns teñan a competencia de decidir directamente. Tras o parón dos anos 80, no País Vasco os referendos e as consultas populares han comezado a organizarse cada vez máis frecuentemente: por corridas de touros, por recollida de residuos… Segundo o concelleiro de Participación de Bildu en Donostia, Axier Jaka Goikoetxea, as consultas realizáronse en situacións moi concretas “esvaecidas por un conflito social”.

O Concello de Donostia-San Sebastián porá sobre a mesa unha proposta de sistematización das consultas e iniciativas cidadás: “O que queremos é ter unha ferramenta máis para tomar decisións políticas –di Jaka-, pero interiorizada no funcionamento das institucións, non como un fenómeno extraordinario”.

Novo impulso nos barrios

Antes da chegada de Bildu ao Goberno Municipal, xa se realizou un importante labor de participación en Donostia-San Sebastián por parte de partidos de diferentes cores. Na década dos 90 puxéronse en marcha os primeiros procesos participativos en varios municipios, entre os que se atopa o debate dos orzamentos da cidadanía. Entre outras cousas, seguindo a lei, creáronse consellos sectoriais de asesoramento e o Consello Social, así como unha oficina de participación. Doutra banda, en 2007 aprobouse unha nova Norma Orgánica de Participación Cidadá, similar á que xa existe en varias cidades do Estado español.

Outras cidades do País Vasco tamén se basearon nos consellos. En Bilbao, por exemplo, o Concello recibe á cidadanía a través dos consellos de distrito. Nestes consellos a representación política depende do resultado das eleccións e das asociacións do distrito, que non teñen dereito a voto. En Vitoria-Gasteiz deuse gran importancia aos Centros Cívicos de cada territorio, mentres que en Baiona, en relación coa Axenda Local 21, aprobouse en 2010 a Carta de Participación Cidadá. Segundo un estudo publicado en 2008 polo Grupo de Investigación Parte Hartuz da UPV/EHU, as comisións e consellos asesores son os instrumentos de participación máis utilizados nos municipios. A continuación atópanse os foros que se organizan a través da Axenda Local 21 e por último un grupo heteroxéneo de asembleas populares, consultas, concellos abertos, etc.

Segundo Jaka, no Concello de Donostia-San Sebastián Bildu abordou o tema da participación como un tema transversal, co obxectivo da sustentabilidade: “Cando entramos nós, todo o capital técnico da oficina estaba destinado a 2016, co obxectivo de traballar ese proxecto coa cidadanía. Entón dixemos: todo o que fagamos será para promover un sistema de participación sostible e transformar o modelo institucional”. Así, os directores dos departamentos
municipais iniciaron a dinámica de educar na materia a través de reunións e documentación, e entre as diferentes medidas, elixiron ás persoas referentes socialmente sensibilizadas en cada departamento, “quen realmente entenden a función pública”, co fin de diversificar a participación en todo o municipio.

Outra das liñas abertas é a dos barrios. En 2011 púxose en marcha a iniciativa Auzo eta herriak, Donostia indartu, un proceso no que a participación da cidadanía foi alta. Desde entón, os concelleiros e directivos do Concello mantiveron reunións temáticas cos veciños.No
camiño cara ao desenvolvemento da participación, o Concello de Donostia-San Sebastián tamén impulsou a creación de varias asociacións de veciños, pero traballan no ámbito do consello: “É sabido que as asociacións de veciños non representan a todos os veciños, ás veces teñen intereses particulares e un concello non pode defendelos porque pode provocar unha fractura social, pero son suxeitos moi importantes”, explica o concelleiro.

Precisamente crearon o Foro de Asociacións de Vecinos para reflexionar sobre a veciñanza e o traballo comunitario: “O obxectivo final é que no futuro as asembleas de barrio tomen decisións que afecten as institucións públicas”. Con todo, esta decisión asemblearia non sería vinculante, xa que as asembleas de barrio non son órganos constituídos xuridicamente para iso, a pesar da súa aceptación política por parte do concello. A curto prazo pretenden dar un novo impulso a estas reunións que se celebran nos barrios.

Análise dos criterios de organización dos cuestionarios

“A análise das ferramentas está ben, pero o máis importante é o impacto que teñen. A cidadanía realmente decide?”. A pregunta do concelleiro Axier Jaka non é unha mera retórica, xa que ao longo de 2014 teñen plena disposición a incorporar na norma orgánica procedementos concretos de participación directa, segundo as conclusións extraídas das xornadas. As medidas poden consistir en flexibilizar as condicións de convocatoria da consulta popular, establecer unha partida orzamentaria fixa, crear unha “Comisión de Participación Directa” permanente, protocolizar o papel dos funcionarios…

Previamente deberán responder a un amplo número de preguntas nas xornadas organizadas ao efecto: Só poderase preguntar por temas estratéxicos? Consultas a toda a cidade ou tamén aos barrios? Que suxeito pode votar? Será competencia do Goberno ou do Pleno? As condicións de presentación das iniciativas cidadás, as firmas, a acreditación, como deberían ser? E os quórums?

O Concello de Donostia-San Sebastián considera de gran importancia que as condicións para realizar as consultas populares sexan as axeitadas: “Non cremos que atopemos un paraíso, xa que a maioría dos temas levan unha gran mochila ás costas, pero non fariamos unha consulta sen garantir os dereitos da cidadanía: información, debate…”.

Como perpetuar a democracia directa?

A participación directa ten uns límites máis específicos, como os que lle impón a lei. As consultas municipais conforme ao Réxime Local español de 1985 non poden ser vinculantes. É dicir, non son referendos, son consultas populares. O referendo vinculantes só poden celebrarse para modificar a Constitución ou os Estatutos. Por outra banda, pódese preguntar sobre calquera cousa menos sobre Facenda, xa que os cidadáns non poden decidir directamente sobre a ordenanza fiscal, o orzamento ou os impostos.

Hai outra dificultade. Como perpetuar un sistema cada catro anos no que se pode cambiar o goberno? Neste sentido, Jaka ten claro que os cambios na norma orgánica non poderán “blindar” o novo modelo, pero considera que “costa moito retroceder, a oposición é maior e a cidadanía está máis poderosa” unha vez dados uns pasos.

En calquera caso, Donostia-San Sebastián quere ser un exemplo no tema da participación, sobre todo porque pode ser a capital pioneira en sistematizar unha democracia directa. Neste caso, o tamaño significa moito: “Os mecanismos de participación directa nos pobos pequenos non son imprescindibles, coas asembleas populares e estes espazos pódese chegar a un gran espectro da poboación; pero nunha capital de 185.000 habitantes iso é imposible, quedan grandes recunchos de xente nun lado”. Por iso, para Jaka, é fundamental crear mecanismos para universalizar a participación.

O goberno municipal de Donostia-San Sebastián necesita o consenso do resto de grupos políticos para modificar a norma orgánica e xa teñen a invitación para acudir ás xornadas que se celebrarán en Miramar. Mentres tanto, a finais de novembro celebrarase en Igeldo o referendo de desanexión organizado pola Deputación Foral de Gipuzkoa –o Concello de Donostia-San Sebastián mostrou a súa neutralidade–. Jaka asegurou que o feito de que o referendo coincida no tempo coa reflexión sobre a participación directa é unha casualidade, pero admitiu que Igeldo pode facer un estímulo para animar o debate.