Sei que es un bo conversador. Aínda sei o que escribes.

Empecei cando o meu home morreu. Un ano despois da morte de José [Uribe]. Pensei en ir a Arantzazu, pasarme uns días, só eu, e pensei en escribir o meu interior. Dígolle aos meus fillos en casa e veume o neno –tiña 30 anos, agora fai máis de 40, pero eu dígolle o neno, o neno aínda, o neno!–, sacou este caderno e díxome: “Tíñao gardado para pór cousas bonitas a Atxa, pero agora polo ti”. Así empecei. Sorprendinme a min mesmo, escribín con humor sobre a desfeita que sufrira. É natural! Empecei no ano 2000, ano en que morreu o home.

“Ola, Joxe: Non adiviñará vostede por onde diaños estou. Sabe vostede onde estou? Cos monxes de Arantzazu. Sen que ti pénselo mal! (…) Cando che fuches, desde entón dixeches: ‘Agora te vas a ir moi ben, saltando e brincando, coma se tiveses dezasete anos’. Pero aí, que facer e vir a internet! Dicía aos nenos: ‘Se vos comportades mal, a internet’] Non o crerás pero che falta e todo! A primeira delas foi unha gran entrada en casa de competición. Como eses exércitos, co santo cristo sobre a cama… A verdade é que é mellor na parte dianteira que na cabeza o santo cristo! Queres dicir unha cousa? A habitación ten un escritorio e paréceme un pouco Antzosolo [unha gran casa en Ondarroa]. Perdín o fío, claro!... Xa o sei! Desexaba vir contarcho e contarllo. Non sei onde está vostede, pero desde onde está non me importa que non me conteste, pero estou seguro de que o ouve. O portelo está situada detrás da igrexa, e o temporal está aquí: vento e choiva, a parte traseira está en varandas. Non penso durmir! (…) Acenderei rádioa para escoitalo. A verdade é que non dá ganas, porque só contan o desastre. Non sabes que pasan, cada vez imos peor. Todo funciona como o tempo. Ata que gañe. Creo que así non imos a ningunha parte, pero... De todos os xeitos, como unha quenda, que ouviredes todos os días! Non se que verán os nosos pequenos!”…

Vosos peques, os teus sobriños...

Recoñeceu ao sobriño do primeiro. A segunda non, e agora son sete! “Non crerás que na nosa casa o oco era o teu, e non só eu, todos! Estiveron enfermos. Non sei si van botarme de menos! Viu vostede no cemiterio que elegante está vostede? Liches a cartografía de Kirmen? Como coñecela a vostede! ‘O xesto de amor’ (…) Non teño ningunha présa e mañá máis. Non te crerás si dígoche que estou moito máis tranquilo. Sen isto non había paz. Búscoche a ti por todas partes. (…) Como che buscarei, eu tampouco sei por onde estou. Primeiro atopareiche a ti e logo a min mesmo, porque me atopo partido. José, non podo escribir máis e até mañá. Sempre che quixen e seguirei así até a morte. Vostede foi o meu primeiro home, e desde entón as aparencias foron o meu último aspecto. Até mañá”.

Trece anos, de volta a Arantzazu, tomando o caderno, contando o interior.

O ano pasado faltoume, porque o meu sobriño estaba para nacer. Pero este ano tampouco me falta. Acabo de chegar. Vou só, no coche. Mentres non estea en condicións de camiñar, teño a intención de facelo.

Ensinounos tres cadernos cheos de letras. O cuarto vén en verso, os de casa, aniversarios e o resto. Tres traballos premiados nos premios de literatura dos anos 90 en Ondarroa, columnas escritas no Hitza de Lea-Artibai en 2009-2010… Ondarroa sempre, estás a falar de ondarrutarra, aínda que nazas en Altza de Donostia.

Porque son post-guerra! O meu pai Hipólito, cando estiveron en guerra, foise a Pasaxes. Aquí algúns tomaron as armas e outros se dedicaron a pescar para dar para comer á nosa xente. Como o noso pai. Pero viña do mar, preguntando ás outras mulleres de pescadores: “Viches ao noso home?”. O meu pai viu as lanchas, os pescadores divididos, o queixo á vista… E como dicirlles iso a esas mulleres? Sufría moito. E había tamén media palabra: “Nin sequera sabemos onde están os uns e os outros!”. En Pasaia, o movemento de pesca de arrastre comezou nese momento, e foi alí, coa Sra. Anparo. Alugaran a casa en Altza e alí nacín eu. Tiña 5 anos cando volvemos a Ondarroa. Pero eu son donostiarra! Ja, ja, ja.

Oskorri canta Gosetea, de Gabriel Aresti, tras a guerra.

O que me acordo, que non podía ir á escola porque non tiñamos zapatos. Ir con alpargatas e tose e etc. Gustábame ir, pero non podía, e iso dábame unha pena tremenda. Quixen dicir que o necesitaba. Cando tiña 5 anos viña a Ondarroa, empezaba á escola con 6… Sempre me sentín ondarrutarra.

Máis patriótico que o seu pai, nai.

Si, dicía “nacionalista abantzara!”. O seu pai estaba maltreito porque fuxira na guerra e estivera cos vermellos, e a súa nai foi ante o xuíz dicíndolle que o seu home era un home moi bo, que non lle gustaban as guerras nin os enredos, que era un home da misa diaria e que isto e aquilo. Entón preguntáronlle: “E vostede?”, “Eu? Nacionalista abantzara!”. Dun modo ou doutro o home foi posto en liberdade. Pero non estaban ben en Ondarroa e por iso fóronse a Pasaia. Despois, cando as cousas se acougaron, volveron a Ondarroa. A miña nai quería ir a Ondarroa. Por iso púxome o nome de Antiga, a amabirjina de aquí.

O patriotismo da nai…

Unha vez, a señora de Franco viño a Mutriku para inaugurar algo. Debía de ter uns 8 anos. Para nós, ir en autobús a Mutriku era unha gran cousa. “Onde vas?”. “A señora de Franco vén a Mutriku…”. Nós nin Franco nin a súa señora, non sabiamos nada. A nosa nai si! “Vas alá?”. Non. Eu as miñas razóns. A miña nai di que non. “Dille que non vaias!”... Outra vez había unha escola en Zornotza, e a sección feminina tiña alí un mes ou dous para pasárnolos. Todos os meus amigos marcháronse. Eu non. Díxenlle á miña nai que non fixera máis que facer as miñas necesidades, os meus xogos, os meus estudos. “Que? Falanxistas! Fose!”. Pensei en non marcharme.

A miña nai estaba máis quente que o meu pai.

Si, o meu pai nunca nos contou nada da guerra. Faciamos o que a nosa nai nos dicía. O meu pai calaba. Nunca lle ouvimos. Nin guerra nin guerra. Non lle gustaba o enredo. Por exemplo, non lle gustaban os asasinatos de ETA, parecíalle un disparate. Pero cando Imanol [Oruemazaga] saíu do cárcere, recibindo a tanta xente no pobo, gustoulle. “Ao carallo!” [Pikutara!] -dixo-. Ou cando facían algunha acción fronte ás mentes dos gardas civís… Iso si, gustábanlle. Pero o meu pai non facía máis que falar. A nosa nai era a que falaba, tiña palabras apropiadas, falaba con franqueza, contaba as cousas de antes. Que mágoa non volver ouvila!

Niso es partidario da miña nai.

Que aspecto! Sempre digo: se a nosa nai non estivese alegre e con humor, eu non soubese todas as cancións que sei agora, porque son as que lle escoitaron. El cantábaas e eu escoitábaas e aprendíaas. O outro día, o día de San Ignacio, puxen no meu caderno a canción que aprendera da miña nai. Nunca escoitei a ninguén –a unha soa muller na fábrica, quizais, cando eu era un trío, de 12-13 anos–, os nosos fillos non aprenderon, e isto vaise a perder! É a canción de Sabino Arana, na marcha de San Ignacio de Loyola. E outro, o que di “Iñaki” no canto de “San Ignacio”, Euskadi, Euzkotarrak e as antigas Leis. [Cántanos aos dous] Aprendín os dous escoitando á miña nai. “Isto vaise a perder e entón vouno a pór aquí no caderno”. E hoxe, outra vez aquí San Ignacio!

O pai pescador, o home pescador…

E todos os irmáns del, todos pescadores. Non podo vivir máis cerca do mundo do mar. De súpeto escribín: “A vida dos nosos pescadores desde os ollos dunha muller”. A pesar de que aquí pasaba algo por terra, o que pasaba polo mar era sempre maior. Temporal ou temporal. Sempre tiña que calarse. O noso Txomin xa nacera, o noso home era patrón. No inverno impartíanse clases, fóronse a elas e foi patrón. Os dous primeiros nenos naceron en casa, o home pescador e nós somos pobres. O terceiro estaba a piques de nacer, o home, patrón, de prosperar e como todo o mundo ía á clínica, eu tamén. Levei aos dous nenos na casa máis fermosos do que estaba, e a terceira vez que fixen a forza ao revés, que a fixen, que non a fixen, a miña irmá tivo que entrar no quirófano. Perdera moito sangue, morrería, sen sentir, sen sufrir… Nin sequera ouvía a voz do médico. Cando entrou a súa irmá, Marguerite, nada ocorreu. Que significa ser familiar. Comprendín algo del.

Xa non tiña listos: “Antiga! Cando vas ter un fillo, fillo meu! Presta atención ao médico. Se non lle fas caso, morrerás alí!”. “A forza, que di?”… “Presta atención a min!”, da irmá Margarita. Quero dicirche o mal que fixemos. E o día seguinte, mesmo para vela, púxenme a abrir os ollos con todas as miñas forzas. Non podía abrila! Non a vin. “Está ben?”. “Si”. “Cantos quilos?”. “Tres e oitocentos”. “Errakitiko entón!”, digo. En casa nacían catro quilos e máis! O neno rompera o coiro cabeludo, tamén a orella, o pobre feo-feo… “Síntoo, pero terás que quedarche máis días”, dixo o médico, e eu estou contento. Cada día que pasa comían ao noso neno! Tería uns 27 anos. Volvín a casa, comín aos que estaban fronte a min e recupereime. José saíra ao mar, facía entón 21 días. Cando me dixeron que viña, levade aos dous nenos de máis idade, levade ao neno recentemente nado e ao porto, á barra, a buscalo. Empezo a dicirme algo, “non mo contarás a min, que o pasamos pola marea!”. Así. No mar, sempre maiores. Vírame, como é natural, coas súas fermosas cores, cos seus peitos cheos, eu, a súa muller! Non o creas. O peor dos pescadores sempre: o temporal, o perigo… As nosas nais tamén: “Atender ben ao home, que sempre anda en augas grandes”. Sempre estabamos mellor secos. Os homes endurécense no mar, endurécense e avergóñanse de mostrar amor. “Matxoteak”, o que se dicía antes… Os nosos homes no mar pescadores e nós en casa, soas.

“En terra sempre mellor”. Que era Ondarroa nesa década dos 60, baixo o franquismo? Aquí Andoni Arrizabalaga e o resto.

O polbo estaba alí, dentro. E os nosos fillos? Todos eramos “primos”. “Hoxe vén un ‘curmán’ a pasar uns días”. Sempre “primos”. E cando tiña que ir dun pobo a outro, a miña irmá Marguerite e os nosos fillos ás costas, no coche, para pasar menos admirados. Nas horas nocturnas, os nenos durmían. Eles sabíano todo. Até que tamaño, non o sei. Así era antes e así viviamos. Logo vimos que era suficiente, que así non podía ser, que algo máis necesitaba. No ano 2000, cando empecei a escribir o caderno, vía que non era así.