Hai dous anos conteille ao meu bisavó Leocadio Etxabarri a historia de Leocadio Etxabarri. Este ano chegou con ganas de coñecer a contorna da factoría de Ekaiza, e non tiven máis remedio que facer o camiño de Estella con el. Temos a intención de facer medio camiño de recoñecemento da verdade, xa que comeza en Lizarrusti, no límite entre Navarra e Gipuzkoa, pasando por Lizarraga de Ergoiena e pasando o porto, cruza o val de Lizarrate, con destino a Estella, cidade líder dos carlistas. Como dixemos, partimos en coche do berce de Leocadio, de Etxabarria en Allín, onde o tío Jenaro deixounos no quilómetro vinte da NA-120, onde se atopan os restos da antiga venda de Zunbeltz. Recordo que Muskilda Tellabide, nesta serie dA Fuga de Argia, centrouse nestas paraxes no ano 2000 (1763).

Son as 8:30 da mañá, levamos un litro de auga, pero polo camiño haberá sitio para encher as cantimploras. A mañá anuncia calor. Saudamos ao meu tío e iniciamos o camiño, pasamos as ruínas da antiga venda e tomamos á esquerda, o percorrido está bastante ben sinalizado, pódese facer en bicicleta. Dulantz é o primeiro obxectivo, temos que superar un desnivel de case 400 metros, temos por diante a pendente máis pesada do día.

Sacrificio, pago de entrada en Lizarraga

De camiño a Dulantz, hei reinventado ao meu curmán o que sei sobre o camiño de Lizar, que é un antigo camiño. Algúns expertos afirman que foi un camiño de celtas, para recoñecer a verdade, as paraxes de Lizarrusti-Lizarraga e Lizarra forman unha liña recta, e conta a lenda que os camiñantes tiñan que facer un sacrificio antes de entrar no val de Lizarrate si querían chegar a Estella.

Chegamos á cima do monte Dulantz (1.243 m). Trátase dun promontorio máis alto que o pico, o punto máis alto da serra de Urbasa. Desde este vértice xeodésico pódese ver un campo moi amplo nos días limpos, como dicía a defunta amatxi: “Imaxínache que tamén se pode ver Castela”. Mirando cara ao Sur, ás nosas costas Beriain e á dereita unha parede de pedra que delimita o monte Limitazioak. Mítica montaña e traidora de liortas, sinaleille ao meu curmán un claro de bosque, onde a nosa familia tiña unha choza e un taller, onde Leocadio, durante a súa mocidade, pasou varios meses facendo carbón na soidade. Pasou un século e medio desde entón.

Temos que tomar unha decisión na Atalaia de Dulanz. Dous son as opcións que temos para chegar a Estella. Polo camiño da dereita accédese polo camiño da Baixa Navarra á dereita. O primeiro é máis longo, pero ten o seu encanto, as neveiras de Ekaiza, as marabillosas pedras de Kerezmendi, o monumento aos carboeiros e a elegancia das vistas desde as rocas de Etxabarri. Por último, preferimos o da esquerda, son as 9:30 e o sol xa quenta. Deixamos para un ano máis a visita a Ekaiza, a zona dos sufrimentos de Leocadio. “Estou disposto a facer o sacrificio”, o chileno non me entendeu. De Dulantz dirixímonos á esquerda, desmantelamos o camiño percorrido durante cinco minutos, o seguinte destino é Portandia, a partir de aí sempre cara ao sur.

Estamos na zona de túmulos Portandia - Zanabe, na parte superior do pequeno val de Lizarrate. Comezamos a analizar a pedra altar do sacrificio: a pedra ha ovalizado catro depresións, cuxa función era recoller o sangue dos animais sacrificados, segundo a lenda. Tomamos un bocado, ese foi o único sacrificio que fixemos. No camiño forestal que levamos a Irantzu por Lizarrate atopamos varios pozos de auga. Nunha delas atopamos aos ciclistas que nos adiantaron dez minutos antes bañándose. Dirixinme en eúscaro, deixaron o coche en Otsaportillo, en Urbasa, e estiveron parados até chegar aos pozos de Lizarrate. Calor nas portas do mediodía.

Organista de Irantzu

En Irantzu quitámonos o carrete dunha cervexa e entramos no mosteiro. Trátase dun cartel no atrio, que anuncia visitas teatralizadas para algúns días de agosto. O templo orixinal é románico, viuse obrigado a pechar a desamortización de Mendizábal (1835), pero os monxes mantivéronse baixo a protección dos carlistas até 1839. Cen anos máis tarde, en 1942, a Institución Príncipe de Viana iniciou as obras de reconstrución. Hoxe en día non hai vento pero, con todo, en Iturralde e Suit renoveille a lenda de Irantzu, un organista tolo. Ao parecer, tras o convenio de Bergara os monxes marcháronse, pero o monxe organista non abandonou a rexión do mosteiro, achegábase sempre que podía a Irantzu, o organista tolo de Irantzu compuxo un miserable coas melodías que o vento provocaba ao atravesar os restos do mosteiro. Neste relato, Iturralde e Suite retrata a decadencia de Navarra e a destrución provocada pola liberalidad.

Hoxe en día, as verdades desta lenda pódense observar nos pobos de ao redor, xa que non poucas pedras do antigo mosteiro foron utilizadas para construír ou reconstruír as casas dos pobos de Abárzuza e arredores. A escultura policromada da virxe a finais do século XIII recreouse na igrexa de Etxabarri a mediados do século XIX.Tivemos que deixar o camiño de
Irantzu e volver desfacer o camiño percorrido. É cuestión de tres minutos, tomamos o camiño da selva esquerda, a segunda costa do día: non é tan pesada como a primeira pero o sol fai que o camiño sexa abrupto. Agradecemos de todo corazón que os piñeiros plantados –hai barbaridades en todas partes– e que o encinar local ofreza sombra. O collado de Ollarrate é o noso seguinte obxectivo, en Etxabarri marcamos o topónimo de Bedaga ao nomear leste collado. Alí, unímonos ao camiño que vén de Larraitz, quedan lonxe háxalas e os carballos, estamos no campo da arte.En
1492 reuníronse en Ollarrate representantes de Améscoa, Etxabarri, Eraul, Mosteiro de Irantzu e Abárzuza, regulando a explotación do monte Limitazioak. A norma sufriu cambios ao longo dos séculos, o máis polémico en 1903: acórdase tras unha cea bastante ben empapada, pero iso é outra historia, iso si, sempre gañadora a amescocesa.

O eco dos carlistas e liberais

Temos á nosa dereita o Azantza Haitza, temos que seguir adiante soñando a fonte do pobo de Eraul. Con todo, non collemos o camiño máis directo, para chegar á barreira de Lazkua seguimos a liña fronteiriza entre as localidades de Eraul e Etxabarri. No paseo ocorréuseme traer un fragmento do libro O home de Atxaga chamado Sara, pero o 19 de agosto de 1834 as tropas de Zumalacárregui destruíron o exército do barón Carandolet nas rocas de San Fausto, moi preto de nós, pero non quero dicir nada ao chileno sobre a primeira guerra carlista.
Sinaleille ao meu curmán a ermida de San Mamés, en vista da terra natal de Leocadio. Quizá Leocadio estivese alí o 5 de maio de 1873, xa o mencionei, o de Chile respondeume demasiado novo. O bisavó do seu curmán tiña nove anos cando tivo lugar a batalla de Eraul. O de Eraul foi a primeira vitoria dos carlistas tras a derrota de Orokieta. Desde a serra de Lóquiz chegaron onde somos Dorregarai, Valdespina, Lizarraga, Ollo, Radica e outros, fuxindo das guirnaldas do coronel de Joaquín Navarro. Finalmente plantóuselles cara, nas terras de Etxabarri, pero a historia escribiu nas crónicas a Eraul de Deierri. Espertouse o curmán ao coñecer o verdadeiro escenario da batalla, o chileno chámase Etxabarri, nós xa temos o quinto apelido. Leocadio Etxabarri, fundado en Etxabarri en 1864, abandona o val de Allín en 1894. Por que? Dixéronnos que non levaba moi ben co seu pai. Algunha desfeita despois da guerra? E se fose así, quen era o liberal e o carlista?
Entramos en Eraul, tomamos un grolo longo da fonte. Sempre que bebemos a auga das fontes, tiven a tentación de renovar a historia do calpe, nisto rendinme, a tradición di que entre os homes hai moi poucos calvos en Eraul e en Etxabarri. É o cal que leva a auga? O curmán riuse e, ao saír ao sol, resplandeció o seu chambelán gris.

A arte de Eraul, testemuña da guerra

Tomamos a estrada de Abárzuza, a uns cincocentos metros do encinar de Eraul, observamos o ventre desgarrado da árbore. Tras a arte atópanse Eraul e o val de Allin, á esquerda Abartzuza e Muru-Mendia. A arte de Eraul, que se di ten cincocentos anos, fose unha atalaia perfecta para a batalla do 27 de xullo de 1874. Tamén nesta batalla os trigales se teñieron de vermello, entre outras cousas porque mataron o xeneral liberal Concha. Trouxen a colación a novela Putzu de Txillardegi, que non se traduciu ao castelán, que eu saiba. O tío Jenaro está a aprender eúscaro en Chile, poida que cóntelle algunha vez algo ao meu curmán, o meu primo, que ten un fillo. Dixen que era partidario dunha república liberal e por Eta tira e tunba (2010), téñoo claro, teño que regalar un disco ao meu curmán.
As últimas artes delimitan o camiño. Girasoles e grans nos campos circundantes, tamén aparece unha oliveira no camiño cara a Estella. Non son os primeiros que vimos, cando estabamos en Ollarrate e en cámpaa de Lazkua vimos un oliveiral mirando a Etxabarri, colléndoo en liña recta é unha distancia de dous quilómetros desde a oliveira até as primeiras haxas que ven nas rocas.Entramos
no dermo de Bearín pero non pisamos o centro urbano. Enfrontámonos ao hospital de Estella, pasamos seis horas andando, grazas a que non nos falta auga no camiño. O tío Jenaro espéranos na taberna que hai xunto á praza de touros de Estella. Renovamos a excursión, hoxe non entramos na cidade carlista, queremos volver á fronteira das paisaxes.