“No barrio dous ou tres mulleres sufriron agresións en pouco tempo e dásche conta de que non é só algo que ouves na radio, que sucede ao redor. No inverno, por exemplo, cando escurece, prefiro ir en coche antes que a pé, ou a partir dunha hora non paso por lugares determinados. Vendo que o medo condicionaba a miña liberdade, pareceume útil acudir a unha sesión de autodefensa”, cóntanos a irunesa Pili Vergara, de 37 anos. A bilbaína Maitena Monroy ofrece cursos de autodefensa feminista para axudar a superar este pánico. A violencia sexista perpetúa un sistema baseado na discriminación cara ás mulleres e reflexionan sobre iso porque algúns dos dereitos que deberían ter para toda a cidadanía convértense en privilexios que non son outros que os dos homes, como pode ser a rúa tranquila. En palabras de Monroy, “a autodefensa feminista é unha forma de estar no mundo, unha actitude de vivir, ‘aquí estou eu, e ninguén me arrebatará os meus dereitos, teño dereito a decidir por min mesmo e sobre o meu corpo’. Xunto a iso, é necesario que o sistema garanta estes dereitos e tome medidas cando se vulneren, xa que o problema non é persoal, senón estrutural, e no camiño a seguir é unha medida a autodefensa, pero o que temos que conseguir en última instancia é deslegitimar as actitudes machistas e violentas. Para iso tamén serven estes cursos, para cuestionar e reflexionar sobre a nosa contorna; cando se di que as mulleres provocamos, sobre que falamos, que poden facer os homes… Ante todo isto os homes non teñen que quedar de brazos cruzados, pero o primeiro paso é preguntar e deixar decidir á muller, non todo o mundo pode decidir en nome das mulleres”.

A teoría…

As sesións de autodefensa son ideais para aprender a fortalecer a autoestima, a seguridade e a autonomía e a defenderse a si mesmo. Vergara participou no curso de dous días organizado polo Concello da súa localidade e cumpriuse, en total unha vintena de mulleres. “O primeiro día traballamos a teoría e foi interesante para darnos conta de que no día a día estamos rodeados de actitudes e situacións sexistas, aínda que non nos damos conta de que moitas veces as habemos interiorizado. Ou para saber, por exemplo, que a maioría das violacións non se producen pola noite, senón pola luz do día”, di Vergara.

Precisamente, a ameaza da violencia sexual leva a moitas mulleres a evitar lugares e horas concretas, escenas bastante irreais, xa que a maioría das agresións prodúcense en lugares e situacións cotiás, desde persoas coñecidas. “A cuestión é que a unha muller que ten interiorizado o rol de satisfacer os desexos do outro e renunciar aos seus propios desexos e dereitos, seralle difícil responder a determinados ataques nun ambiente de confianza. A chantaxe emocional ou a violencia non van ser consideradas como violencia, porque moitas formas de violencia de baixa intensidade son consideradas normais pola nosa sociedade, quérennos facer crer que é normal, pero a violencia non é nada natural”, di Monroy. Nos seus cursos discútese sobre todo iso, xa que o 70% das sesións son de teoría e outro 30% de práctica. No aspecto teórico fálase, entre outras cousas, da necesidade de deslegitimar as actitudes sexistas. “Vimos os corpos das mulleres convertidos en obxectos en Sanfermin, coma se fosen parte das festas, e parece que as festas e o alcol non lexitiman a violencia, pero xustifican –engade Monroy-, din ‘o pobre bébedo…’; cando bebes, si es violento, non bebas e listo”. É máis, frases como “mirade como van vestidos, logo queixaranse” atribúen á propia muller a culpa das agresións, xustificando unha vez máis a violencia. No xuízo polo asasinato de Nagore Laffage, por exemplo, o avogado preguntou á súa nai se Nagore era “moi promiscua ”, segundo a mesma fonte. Cal é a conclusión correcta? Que hai unha chea de mulleres vítimas de violencia sexual que non denuncian, porque aínda é unha especie de estigma para as mulleres, coma se fixesen algo que provocou a agresión.

Nos 25 anos que leva impartindo o curso Maitena Monroy, participaron unhas 15.000 mulleres de entre 12 e 88 anos de diferentes perfís. Achéganse para sentirse máis seguros ou para saber como se pode cortar vivir entregados ás ordes do outro nas relacións de parella. “Nun pequeno pobo de Euskal Herria acudiron ao programa catorce mulleres de entre 16 e 50 anos de idade, das cales doce sufriran graves violencias psicolóxicas e físicas. O que contan nos cursos de autodefensa é unha vergoña para o mundo”.

… e a práctica

Se tentan violar ou agredir, como actuar? Iso tamén se traballa nas sesións de autodefensa. Pili Vergara aprendeu como porse o corpo e que actitude adoptar. “O profesor dicíanos que non tiñamos forza e tiña razón, cústanos desfacerse da forza, non estamos afeitos, pero aos poucos vai gañando confianza, sacando forza interior”. Para facer fronte á violencia, a violencia é a solución? “A posibilidade de defenderse é necesaria. Si téñenche que pegar ou morrer, é lexítimo defenderche, e para iso ensinamos os recursos físicos”, argumentou o preparador da autodefensa. Antes de que empezo a pegar, con todo, hai moitos medios para evitar agresións como o berro de ‘Sua!’, para chamar a atención da xente. Os interlocutores negáronse a dar máis detalles, xa que a intención é reducir ao mínimo os accesos aos oídos dos agresores.

No día a día, as agresións sexistas de baixa intensidade son máis frecuentes que a violencia extrema. A autodefensa tamén ofrece ferramentas para facerlles fronte sen recorrer á violencia física. Como reaccionan ante os comentarios machistas? Ao comensal que lle acariñou a coxa durante a cea? Ao pasaxeiro de en fronte que mira aos peitos no tren? Ao que na taberna, camiño do cuarto de baño, tocoulle o cu?... “Ante o insulto, por exemplo, hai que pór límites, en lugar de pensar por que me insultou ou que lle dixen antes. ‘Estarás moi orgulloso do que fixeches’, e escapar é unha oportunidade”, cóntanos Monroy.

O formador basea o seu autodefensa en cinco pasos: primeiro, definir o que está a pasar (confiando no criterio dun mesmo); logo, sentirme suxeito con dereito e non obxecto; amarme e valorarse a si mesmo; asumir dereitos (dereito a estar onde queira, a non sufrir violencia…); e por último, pór en práctica eses dereitos (aínda que para iso sexa necesario que o propio sistema garanta os dereitos das mulleres). “A partir de aí –explica Monroy-, traballamos como actuar ante situacións concretas, pero os recursos serven para pouco, si non somos capaces de ver que o que consideramos amor non é o amor, senón o control. Só pedimos respecto”.

Medo vs. terror

O curso serviu para dar a coñecer á cidadanía de Irun que algunhas das situacións que consideramos normais son reprobables. Adquiriu recursos e está a pensar en repetir o curso todos os anos para lembrar as actitudes prácticas. “Como persoa, gañei a seguridade, pero nunca sabes como vas actuar cando chega o momento… Non perdín do todo o medo, aínda que me vexo máis preparada, sobre todo para afrontar casos de violencia de baixa intensidade”. De feito, o preparador aclarounos que o medo non se debe perder nunca, “o medo é o que hai que perder. O medo ponnos en garda ante situacións de risco, pero o medo non é bo, porque nos bloquea. E creo que coas sesións de autodefensa conséguese perder o medo, porque estudando casos concretos aprendemos de que maneira podemos facerlles fronte”.

A autodefensa non é suficiente. Os dous interlocutores uníronse: a educación é fundamental desde a infancia. Ensinar ás chicas autodefensa, si, pero sobre todo educar a mozos e mozas en valores non sexistas. “Os mozos son incriblemente machistas! Iso significa que algo falla na educación, porque o neno ou a nena interioriza o que ve en casa, na escola, na televisión… e si non se coida de todo iso, logo pode ter consecuencias inquietantes”, cree Vergara.

Monroy engadiu que aínda queda moito traballo por facer desde as institucións. “A atención en casos concretos está ben, pero se queremos facer fronte de forma global á violencia contra as mulleres, necesitamos unha visión global, entender que a orixe está na desigualdade entre mulleres e homes e promover medidas para erradicar esas desigualdades”. A estas mulleres tamén se lles debería quitar o estigma dunha vítima débil e pasiva. Cando hai malos tratos, por exemplo, por que porlle un gardacostas á muller? Por que a vítima debe soportar o control e non a persoa que comete un delito? “Non creo que as mulleres se victimicen –di o preparador–, porque as mulleres son vítimas de violencia, pero a categorización que se fai para outras vítimas políticas non se fai con elas, e as vítimas da violencia sexista tamén son vítimas políticas. Desde as institucións deberían deixar de mostrar ás mulleres como obxectos pasivos ante a violencia. No canto de destruír a estas mulleres, facilitar o camiño cara ao seu empoderamiento”. E Maitena Monroy ponnos un exemplo recente: A Ertzaintza sinala no seu informe de 2012 que o segundo delito máis denunciado é a violencia machista, e recomenda que despois dunha festa as nenas non volvan nunca soa ás súas casas. “A mensaxe que se traslada é que as mulleres non podemos estar soas, iso ponnos en risco, pero o medo non é a solución, a Ertzaintza debería tomar medidas para facer máis seguros os espazos e actuar cando hai casos de violencia. Os homes teñen dereito a andar sós pola rúa e a non ter medo, as mulleres non temos ese dereito”.

Por medo, moitas mulleres néganse a vivir moitas cousas, e non renegar é a resposta máis alta que se pode dar ao machismo. Así nos di Maitena Monroy en referencia á lema das mulleres bolivianas: “A nosa felicidade será a nosa vinganza”.