En abril de 1986, un dos reactores da central nuclear de Chernobil incendiouse e produciuse un dos maiores accidentes nucleares da historia. E, en consecuencia, as xeracións vellas e novas que sofren a contaminación causada polos mortos, os feridos e aínda pola nube radioactiva. En 1975, España entregou o Sahara Occidental a Mauritania e Marrocos. E desde entón, a declaración de independencia, a guerra, a fuxida dos saharauís, os campamentos de refuxiados instalados en Alxeria, os longos anos de espera do referendo aprobado pola ONU, as opresiones aos saharauís que permanecen en territorio ocupado e as novas xeracións saharauís que teñen que soportar as duras condicións dos campamentos sen coñecer o seu terreo orixinal.

A Asociación Chernobil e a iniciativa Vacacións en Paz, entre outras, desenvolven proxectos solidarios para aliviar un pouco a dor e as precarias condicións de vida que provocan, e que os nenos e nenas poden pasar dous meses no verán entre nós.

Yana Yagodinska e Vladyslav Yagodinsky, por exemplo, poderán saír da zona contaminada pola radioactividade e comer alimentos máis saudables, así como someterse aos exames médicos. Este ano chegaron a Hego Euskal Herria 270 nenos e nenas da man da Asociación Chernobil, dos cales 50 estarán por primeira vez entre nós no verán. Centos de nenos saharauís, como Adala Mohammed Ali e Aaziza Abba Mohammed, tamén poderán evitar as altas temperaturas estivais no deserto (máis de 50 graos) grazas ao programa Vacacións en Paz.

Irmáns á vez para
facilitar a adaptación

Os nenos, de 10 e 8 anos, chegaron a Yana e Slava (como chaman ao neno), procedentes dun pobo próximo a Chernobil. En Lezama pasarán os días até finais de agosto, na casa de Estibaliz Zabala e na de Oier Barañain. A experiencia non é nova, xa que pasaron catro anos desde que chegaron por primeira vez. Non era intención da familia acolledora acoller a dous nenos xuntos, pero na entrevista coa asociación xurdiu a oportunidade, despois de asegurarse de que sería máis fácil a súa adaptación e de preguntarse “por que non? ”, levaron a Yana e a Slava. “Din que o primeiro ano é o peor e o noso foi bastante bo, adaptáronse rápido a nós. Para eles foi como descubrir un novo mundo”, di Zabala, que lembra como os nenos tocaban a alfombra de pelo que había no solo cando entraron na habitación. Segundo Barañain, a auga quente na ducha e a gran televisión tamén sorprenderon a Yana e Slava: “Para eles as cousas pequenas son grandes; nós non nos damos conta”.

Os nenos non sabían euskera, ao principio arranxábanllas por xestos, pero a partir do segundo día empezaron a dicir palabras e o proceso foi sinxelo. Os nenos e nenas xa aprenderon euskera. E non é unha lingua que só utilizan os vascos: na súa escola hai máis nenos que pasan o verán en Donostia e con eles falan en eúscaro Yana e Slava. “Eu aquí fágoo cos meus amigos”, respondeu unha vez a moza a Barañain preguntándolle como falaba tan ben en eúscaro.

A parella de Lezama ten un fillo de pouco máis dun ano de idade. Yana e Slava enténdense ben con ela, aínda que ás veces teñen que utilizar trucos: “Ao traer ao pequeno da escola, os outros dous teñen que esconderse na habitación e calarse para levalo á sesta, si non quere quedar xogando con eles”. Teñen un irmán menor en Ucraína, polo que teñen experiencia cos nenos. Ademais, están a ensinar eúscaro ao seu irmán ucraíno, coa esperanza de que tamén vinga aquí ao cumprir os 6 anos.

Mentres están aquí, ao principio chaman a casa todas as semanas para falar coa súa nai, e despois cada quince días. Ao longo do ano, cando os nenos están alí, Zabala e Barañain chámanlles para saber como están, pero aos nenos non lles gusta moito contar cousas de alí: “Non queren explicar as duras condicións de vida que teñen, só din cousas boas e calan ás demais”. Zabala considera que a zona se parou tras o accidente: “Todo está contaminado, o que comen, o que beben, e non teñen diñeiro para comprar auga na tenda. A comida está a prezo de aquí e os soldos son moi baixos. Ademais, traballan agora si e agora non o fan”. A escaseza de diñeiro tamén inflúe na saúde, porque todo hai que pagalo todo. O slava, por exemplo, chegou coxo o primeiro ano, xa que caeu de pequeno e non conseguiu recuperarse como era debido. Operaron aquí durante o segundo verán.

Ademais, os máis pequenos teñen a oportunidade de coñecer outras culturas, e sorprendeulles que as mulleres traballen fose de casa, por exemplo. “Danse conta das cousas. ‘Aquí traballan o pai e a nai, e a nai tamén ten o coche aquí, por que non alí?’”, explica Zabala.

Nenos saharauís búscanse

As nenas Adala Mohammed e Aaziza Abba Mohammed deixaron hai unhas semanas o campamento de refuxiados de Aiún para trasladarse a Zarautz, onde teñen a súa residencia desde hai dous meses. Este ano, Adala pasará un segundo ano en casa de Garbiñe Arteaga e Jose Mari Iñigo, a pesar de que o ano pasado non puido asistir á cita. Pola súa banda, Aaziza enfrontarase a Asier Oñederra e Kristina Pena. No entanto, trátase dunha familia de acollida con experiencia, xa que hai sete anos tivo outra nena saharauí na súa casa. Chamábase Ahmed e chegou a Euskal Herria sen poder pór a pata no solo. Nada máis chegar foi trasladado ao médico, practicou natación e exercicios de reforzo en bicicleta, e foise de aquí coa habilidade de correr. Ao ano seguinte tentaron recuperala, pero foi imposible. Tras ter fillos, este ano decidiron traer de novo a un neno.

Aínda hai pouco tempo que Aaziza está entre eles, pero teñen algúns medos: o idioma, como se desenvolverá cos seus fillos e fillas… Non só as familias de acollida, senón tamén os nenos e nenas teñen medo. Por exemplo, o corno ten medo á escuridade e o primeiro ano que estivo en Zarautz durmía con Arteaga e Iñigo. Na cama, aínda que tiña a maioría do seu sitio á beira do home, Adala quería durmir preto dela, e Iñigo cre que é pola relación dos saharauís cos homes. “Ás dúas semanas durmía ao meu lado e dábame a man para durmir”. É tamén unha mostra da relación de respecto ou rigor que teñen as nenas cos homes o non comer na mesa ata que o home da casa dígalles. Aaziza non xoga así e Pena cre que ter nenos pequenos en casa axúdalle a facelo. Con todo, “é o pai o que manda, con Asier vai con menos bobadas. Si o meu pai di algo, non hai máis remedio. Pero iso é un reflexo do que viven alí”, di Pena.

Iñigo engadiu que os nenos e nenas saharauís que pasan o verán na mesma localidade tenden a agruparse entre eles: “É máis difícil confundirse cos demais polo idioma”. Esa actitude preocúpalle a Pena, que ten unha filla de 7 anos e un fillo de 3, e que queren que todo o mundo móvase. A filla comprendeu a oportunidade dos seus pais e quere facilitar a súa estancia a Aaziza. “A linguaxe é un problema, cando se poden comunicar sen linguaxe vólvense tolos, orgullosos e cómplices, pero cando necesitan linguaxe para comunicarse fáiselles difícil”.

O eúscaro é o idioma da súa casa e é o único que utilizou até agora a filla maior, pero as poucas palabras que Aaziza sabe entre as linguas de aquí son en castelán. Con Adala, en cambio, fala árabe, aínda que co resto faio en castelán.

No programa Vacacións en Paz, os nenos e nenas que saen dos campamentos de refuxiados tentan facer ciclos de cinco anos coa mesma familia. Si algún ano non fose posible, búscase ao neno outra familia. A Asociación Saharautz é a encargada de buscar ás familias en Zarautz e arredores e segundo explicaron os propios entrevistados, antes había máis persoas dispostas a acoller aos nenos. “Creo que a xente termina e deixa o ciclo de cinco anos. Satisfaiche moito, pero tes que dar moito e logo o neno vaise e tes que volver empezar desde o principio”, opina Iñigo.

O propio Iñigo, por exemplo, dubidou da acollida: “Non sei até que punto é bo que primeiro lle deas este doce e logo quítecho, pero tes que mirar o lado bo”. Oñederra, póndose na pel dos nenos, ten claro que lles serve para ver que hai algo máis fóra do seu ámbito, para motivarlles: “Pola contra só coñecen as dunas e si non coñecen nada máis aló pediranlles en balde que loiten por conseguir algo máis, porque non saberán por que loitan”.