Volver falar desa “puta guerra”. Por que un escritor cunha longa e frutífera traxectoria literaria entra no ámbito histórico para completar esta tremenda obra?

Por unha banda, porque era época e por outro, porque levaba moitos anos tentando levar a cabo un traballo histórico sobre a guerra. Á fin e ao cabo, é algo que vivimos aquí desde pequeno. Sempre estivo presente na nosa mente. Recordo que cando viñamos do pobo, cando pasabamos polo Perdón, dicíannos: “Imos a orar un Pai noso”. Por que? Tiña mal auga potable porque xunto a ese pesebre mataron a xente de Pamplona. O mesmo cando iamos a Hondarribia. Fronte ao piñeiral de Lantz hai outro Pai noso que rezar. Todo o mundo sabíao e moitas outras cousas: O de Oricáin, as covas máis profundas de Urbasa… Eu decateime delas con 11 anos, cando fomos a Bakaiku contábannolo todo.

Pero a pesar de que en Navarra estas cuestións están moi estendidas entre as familias e na rúa, até hai pouco non abordaches o tema.

Empecei a escribir sobre iso en 1985, cando conseguín toda unha biblioteca moi rica neste tema dun vertedoiro no Paseo de Sarasate. Empecei a investigar a quen pertencía e ao final mergulleime no tema. Comecei moitas lecturas, todo o que entón estaba escrito: tanto os libros que se obtiveron desa biblioteca –a maioría deles publicados fóra–, como os dos escritores de sempre de aquí, os que se uniron aos franquistas: Iribarren, Pascual, Foxa…

Empecei coa intención de escribir unha novela que reflectise o ambiente dos falanxistas de Pamplona, e nesa tarefa fixen un gran traballo de hemeroteca, con moitas notas e fichas. Pero, ao meu xuízo, a miña conduta naquel momento estaba antipatía, e paréceme que pode ser de gran utilidade para xustificar aos vencedores da guerra. Quitándome os trazos políticos, ía dedicarme unicamente á parte literaria ou estética. E iso non é unha fraude, pero ao mesmo tempo si. Foxa e algúns escritores de aquí, como García Serrano, escribían moi ben. Iso hai que recoñecelo. Pero tampouco perdían a oportunidade de escribir brutalidades enormes, unha tras outra. Escribían ben e os dous mellores escritores que tiña Navarra eran falanxistas: Rafael García Serrano e Angel Pascual. Cada un co seu estilo. O aspecto de García Serrano é un bo tremendista, pero dá unha auténtica náusea. Ao mesmo tempo, ofrécenos moitas claves para coñecer a sociedade navarra de entón e de hoxe, ás veces a través de pequenos detalles. Por exemplo, cando escribiu: “Romperemos en Sanfermin, pero logo mataremos a todos”. Ou cando daba conta da confusión política que había nos patios de Pamplona. Cando describía o ambiente no polideportivo Larraina, pensábase que alí se reunían políticos de diferentes correntes, pero logo, debido á guerra, aliñáronse nos puntos opostos. Eu coñecino desde pequeno. Na zona vella de Pamplona había unha mestura de xente, en poteo, en diferentes asociacións, etc. Logo, nalgúns momentos, estala. Por exemplo, cando ocorreu o de Montejurra.

Comecei a escribir a novela e deixeina. Pero no ano 2005 retomei o traballo de Molari cos xornais roubados. Iso tamén o tiña moi adiantado, pero o meu editorial de entón preferiu outro libro sobre Mola. O meu libro foi rexeitado e sentoume ben, porque ía por mal camiño. Naqueles anos lin todo o que podía. Na hemeroteca fixen un traballo impresionante e aproveitei o que fixen nos anos 80. De todos os xeitos, o último estímulo para mergullarse neste tema foi a visita á fortaleza de Ezkaba, fai un par de anos. Alí estiven, entre outros, as fillas de Fortunato Agirre, o fillo de Tomás Dorronsor, a irmá de Marabillas Lamberto, de Larraga… Pensei que “esa xente merece a pena”. Sentín que estabamos en débeda con todos eles, que me debía tamén algo a min mesmo. Á guerra non se tiña que facer unha aproximación bibliográfica ou que puidese dar lugar a un negocio, porque iso tamén está a ocorrer.

A súa obra lémbrame os escritos sobre a guerra de Herbert Southworth. Utilizaches diferentes fontes, contrastando hemerográficas, libros, documentos de arquivo… Utilizounos para pór no seu sitio a historia oficial. Cales foron e que valoración fas destas ferramentas?

Por unha banda, fixen unha lectura escrupulosa dos xornais de aquí. Si lemos en detalle o Diario de Navarra, na sección de noticias breves, nas noticias da sociedade, nos anuncios… atoparemos toda a historia dunha cidade que quedou na retagarda. E niso son terribles acontecementos. Mariño Huder, por exemplo, foi informado dos anuncios da súa consulta durante o seu encarceramento e despois do seu fusilamento. Ou a viaxe de Negrillos e Raimundo García Garcilaso a Badaxoz, tras unha terrible masacre franquista, que foi retransmitido nas noticias da Sociedade.

En canto á bibliografía, leveina a cabo dunha ou outra maneira, pero non con moita profundidade. Hai cousas que non existen. O día de agosto de 1936 tamén perdín bastante documentación, despois de empezar o traballo. Entre os arquivos, o Arquivo Xeral de Navarra foi un arquivo básico, dentro do cal se atopa a sección da Comisión de Guerra. O Arquivo Municipal de Pamplona utiliceino principalmente para a adquisición de fotografías. Teñen un fondo moi rico, recentemente adquiriron outra gran colección de fotografías sobre a guerra, pero aínda nos queda por ver. Tamén mirei as actas do Concello e expliqueime algunhas cousas terribles, como o desprezo aos familiares das vítimas.

Baseeime neles e cheguei até onde puiden. Non fixen un libro completo, non quixen pisar o terreo dos historiadores. É outro libro máis. Non será un libro definitivo sobre esta cuestión histórica e non penso “ninguén detrás de min”, aínda que isto sexa moi hispano. Eu creo que aínda hai moitas cousas por escribir e co que está a pasar agora, por exemplo, coa denuncia que puxo Falanxe contra ese xornalista, estamos a ver que hai unha gran necesidade de abordar este tema.

A guerra civil non é un tema do pasado. Até agora non puidemos escribir sobre este tema como cómpre, nin en contra da Causa Xeral, nin historia ou contra-historia. O ensaio de Garzón, ou algo parecido, serviría para obter un gran número de documentación, abrir todos os arquivos por orde xudicial… pero quedouse en nada. A actitude maliciosa e de mala fe que se mostrou en contra de todo isto dáme máis argumentos para traballar a historia ou a contra-historia.

Seguindo o nome do teu blog, investigaches este tema con “entusiasmo”?

Foi esgotador. Pero volvo dicir o que repetín moitas veces: que este tema ou asunto prodúzame ou me cause cansazo, non se pode comparar coa emoción vivida por aqueles que perderon ao meu avó ou ao meu pai por represión. Isto desconcértame, sobre todo porque o asunto está moi próximo. Non estou a escribir en Manhattan ou en Madrid, na sociedade literaria da capital e algo parecido aO Xarama. Non, estou en Pamplona, vivindo coa miña xente, cos meus achegados, coa miña familia, cos meus veciños, cos que aprenderon comigo no colexio... Por iso, ás veces escribino con moito entusiasmo, ás veces con moita dificultade. Custoume moito escribir o libro.

De todos os xeitos, parece que chegamos tarde para pagar esa débeda ou para traballar o que pasou, non?

Si, moito. No momento oportuno –tras a morte de Franco– non se traballou como debía. O único que abordou este tema foi José María Jimeno Jurio, que foi cualificado de xoia. Da mesma maneira, a xente dos pobos moveuse moito para abrir as tumbas, recuperar os restos do mortos… pero todo iso non tivo moito eco. Máis aínda, si divulgábase a noticia, pronto chegaba a condena ou o despreciable refrán: “Esas son cousas dos separatistas”. Na década dos 80 aínda había moita xente que se podía levar aos xulgados a declarar. Pero iso non se fixo e xa non ten remedio.
Agora podemos facer documentais, crónicas ou novelas, pero tamén con moito coidado. Recentemente, Vicenç Navarro, nunha moi boa entrevista, dixo que a narrativa sobre a guerra civil está a resultar demasiado edulcorada. Segundo novelas ou traballos similares que se están escribindo, parece que todo o mundo matouno, que non había nin bos nin malos. Tamén queda relegada a legalidade republicana e esquécese de que a guerra civil estaba absolutamente planificada, sobre todo para provocar unha enorme represión por encima da actividade militar.

Tamén no ámbito da historia percibes unha actitude parecida, un certo revisionismo?

Aí están Pío Moa e compañía. Creo que na Universidade de Navarra tamén seguen escribindo sobre a guerra civil e desde estas cátedras están a elaborar e dando corpo á doutrina da mocidade, que ten recoñecemento entre as súas xentes, no seu ambiente. Aquí vivimos en burbullas. Cada un vive na súa trincheira e non dámosnos/dámonos conta da importancia deste revisionismo ou o desprezamos.

Que tipo de seguimento daraslle ao libro? Xa mencionaches que estás a preparar O Botín.

Si, o relato terminará en xuño de 1937. Para iso, os meus soportes serán: a toma de Bilbao polos franquistas, a morte de Mola e o decreto de unificación da Falanxe e o carlismo. Estes son os fitos que eu prevexo para esta obra. Non será a segunda parte do libro actual, senón a continuación. Unirei a dialéctica entre o de hoxe e o de onte e xogarei con diferentes áreas. Por exemplo, como viviron os acontecementos da guerra desde a vida cotiá de Pamplona, aínda que bastante lonxe, como os bombardeos.

Non vou estenderme máis aló de 1937, pero quizá, con outro estilo, unha escritura non histórica, podo animarme a escribir noutro libro sobre algunhas cousas que están a suceder desde o punto de vista actual. Xa teño o título, tomado dunha canción carlista: Morreremos tamén nós (Nós tamén morreremos).