Sábese que hai anos de esforzo no libro. Cal foi o teu punto de partida?

Nada máis comezar o xornalismo, empecei a ver as brisas da guerra de 1936 nos relatos de case todos os entrevistados de máis dunha idade, e empecei a darme conta da importancia do tema. Tamén temos afección a escoitar a xente maior. Jon Benito, por exemplo, tamén estaba interesado no tema, e a finais de 2002 comezamos a entrevistar á xente do pobo. Tiñamos intención de facer un libro de testemuños, pero deixamos atrás esa idea. Seguín conversando. E devorando libros sobre o tema. Cando a Fundación Vasca da Memoria abordou o tema por encargo do Concello de Zarautz, propuxéronme facer un libro.

Así entrei por segunda vez no círculo vicioso da guerra. Fixen máis entrevistas, lin máis libros, mirei os xornais vellos, busquei nos arquivos... e decidín dividir o libro en tres partes. O primeiro, os anos da República antes da sublevación; o segundo, os anos nos que os franquistas entraron no pobo; e o terceiro, os primeiros anos da dominación fascista.

Xunto ao fío principal aparecen textos auxiliares. E as postais de Maritxo.

Maritxo é a memoria completa dos entrevistados destes anos, un mediador de ficción para difundir información veraz, anonimamente transmitida por moita xente, e mostrar a crueza de Zarautz escondida nas postais.

Dános os datos do libro en cifras.

Xa están a cambiar. Nos días da toma do pobo de Erreke e Falanxistas tiñamos nomes e apelidos de cinco persoas desaparecidas en Zarautz, así como dun miliciano descoñecido que foi executado no cemiterio da localidade, pero souben despois que no mesmo lugar e forma morreron outras tres persoas. Hai uns días dixéronme que eran tres as persoas falecidas no alto de Orio. Recibín informes de seis condenados á morte nos sumarios xudiciais, un dos cales foi cribado. E tamén a sétima parte das execucións extraxudiciais. E a máis de 40 mortos na fronte, no cárcere ou no exilio. E sei que non están todos. Por suposto, refírome ás baixas dos perdedores, xa que a dos vencedores foi ben elevada e estendida durante todos os anos do franquismo.

Por dar outras cifras: os requetés e falanxistas antes de entrar no pobo marcháronse de Zarauz máis de 300 habitantes, a lista de 63 mulleres e nenos que foron expulsados o 13 de febreiro de 1937, o cárcere de Franco e a duns 200 zarauztarras atrapados na rede de escravos... Hai que dicir que a maior parte do traballo que se realizou para elaborar esas listas é o que realizaron uns perdedores de guerra fai 35 anos. Eles levantaron unha acta notarial das vivencias dos perdedores. E nesa lista xa están a aparecer os nomes que hai que engadir.

Vostede dixo que o pobo necesita terapia colectiva. Como é posible?

Non o sei, porque non son terapeuta. O único que sei é que este pobo viviu unha cruel guerra a partir do 18 de xullo de 1936, e despois chegou unha ditadura de 40 anos. Franco tivera demasiado tempo para reformar o pensamento dos seus súbditos. E moitos colaboradores, pola contra non morrería de vello. Somos netos e fillos daqueles que Franco dirixiu no nacionalcatolicismo, moitos de nós foron educados e educados nos valores do seu sistema educativo, oxalá poidamos analizar algo, entender os caprichos da nosa sociedade actual! Con todo, actuamos coma se a nosa historia colectiva habería comezado coa Constitución española de 1978, coma se non existisen os crimes anteriores, criminais e minas. Tamén nestes tempos nos que estamos a repetir que chegou o momento de sacar á luz as dores, coñecelos e recoñecerse mutuamente. É absolutamente incoherente dicir que a dor duns merece máis que o doutros. Organizar unha liga de minas de primeira, segunda e terceira división é, na miña opinión, anti-terapia. Aumenta a dor.

Que che din os zarauzters despois de sacar o libro?

De todo. Moitos, que xa era hora. Algúns me preguntaron por que non me puxo o nome. Os demais, que o ambiente daquela época tamén se podía mostrar sen pór os nomes e apelidos dos colaboradores e das estruturas de persecución de Franco. Unha xente que non me coñecía ri un pouquiño na rúa, outros non saben nada do libro e, o que é máis importante, abríronseme unhas pequenas portas para máis información. Os que non me gustan non me dixeron nada.

Como era Zarautz antes do alzamento? Feixe a postal.

Unha poboación dun cinco mil habitantes. Agricultor, repleto de caseríos rueiros, pero tamén coñecido pola industria do moble. Euskaldun e amante da cultura, pero que se castigaba a si mesmo co anel escolar. Marcada pola forte competencia entre carlistas e abertzales, pero unida no integrismo. Lugar de veraneo dos membros da elite económica e política española; un pobo costeiro levantado polos subordinados dos señores.

Tamén abriron a páxina web para seguir recollendo testemuños. Que pasa?

Expuxemos a web como unha ferramenta para seguir completando e ampliando a información. Presentamos o libro hai dúas semanas, aos poucos iremos sacando os de alí e os fragmentos que me quedaron por non poder entrar no libro. Aínda teño que traballar en varias entrevistas longas que fixen hai dez anos; despois da presentación fixen un par de entrevistas; recibín algúns documentos e virán máis. Non é o meu oficio, non podo dedicarlle todo o tempo que quixese, pero a miña intención é facelo na medida do posible.

No caso dos perdedores e as vítimas está máis claro, pero cal é a compensación de escoitar e recibido tanta inxustiza? Cal é o seu lado malo?

Obsesióname reunir o maior número de pezas posibles do puzzle do que pasou. Estou convencido de que o seu pasado está intimamente unido ao meu presente, sinto herdeiro dese pasado. Na nosa casa hai un bisavó carlista, hai un neto dun fusilado, hai un avó que viviu ocultando que era nacionalista, hai un disparo na cabeza e un pai que creceu sen poder esquecer a imaxe do novo maquis que vira na praza do pobo... Creo que o desexo de entender as causas de todos tróuxome a este libro, do mesmo xeito que me levou a outras moitas conversacións e lecturas. Para min foi unha terapia saudable, é enriquecedor coñecer a tantas persoas e vivencias.

Aceptar que algunhas pezas se perderon para sempre e que nunca as imos a recibir, desterrar o pensamento de que cheguei tarde, tragar que os mecanismos de borrado da nosa memoria seguen estando moi vixentes, é o que máis me deu traballo. O sobriño dun executado descoñecía o nome do seu tío asasinado. Pregunte aos zarauztarras menores da miña idade e case todos lle dirán que no pobo non pasou nada na guerra do 36 e nos anos posteriores. Esta é a gran vitoria dos vencedores da guerra: eliminar a súa conciencia.

Despois de aprender tantas cousas do pasado, como se che ve agora o teu lugar de residencia, Zarautz? Que balance fai da situación actual desde esta perspectiva?

Segue, en parte, mirando á postal da praia; e creo que o eúscaro que tanto asombra aos foráneos tamén ten parte da herdanza dos vascófilos de antes da guerra. Sobre o balance da situación actual, dixen antes que o libro é un intento de completar o puzzle. Neste puzzle aparece unha ferida xigantesca, e xa é hora de deixar que as feridas se laven e respiren. Non podemos repetir o mesmo erro que despois da morte de Franco, non se pode pedir xustiza e só para algunhas verdades.

Tendo en conta a túa experiencia, realizarías un traballo similar noutro país?

A verdade é que non penso niso agora mesmo. A última redacción do libro, a familia e o traballo fixéronseme moi complicados, e aínda teño un punto de traballo que facer. Estou a traballar todo o día en Berria, teño un sitio web para alimentar e dous nenos tamén. Necesítase tempo para instalarse nun país estraño, para identificar a xente interesante e conseguir entrevistas a través dos máis próximos. E o tempo vale máis que o ouro vermello, porque quedan moi poucas testemuñas en directo e hai que falarlles canto antes. Creo que deberían comezar a recoller testemuños en todos os pobos o máis axiña posible. Despois, as circunstancias. Xa empezaron en moitos pobos, e ese é o camiño.