En casa falaban de política?

Nunca. Recordo que unha vez, á miña curmá e a min, acusáronnos de “vós sodes perdedores”. Inexplicable, cando lle dei parte á miña nai, alarmouse “e eles que che gañaron!”. Quedei estupefacto. Son as palabras máis duras que ouvín na miña vida sobre a política da miña nai. Entre nós non se falaba diso. Pensamos que, en relación con esta anécdota, empezamos a investigar e descubrimos que o avó foi conducido á morte e que a intervención dun cidadán librouno. A política que respirabamos na rúa e sobre todo na escola. A pesar de estar nas Escolas Nacionais, a nosa mestra tivo que fuxir de Arbizu durante a guerra, como outras esposas, porque querían humillarse no pobo co pelo cortado. Nas clases de historia gritábase “Mentira, mentira!” e contábanos o que vivira. Doutra banda, en clase gardabamos a postal do grupo de baile Oldarra que levaba unha ikurriña. Sabiamos que estaba prohibido, que tiñamos que andar calados, pero para entón xa sabiamos que a ikurriña era nosa, que eramos vascos. Tivemos unha sorte tremenda. Facede contas na mesma escola, golpeaban ao noso irmán nos dedos coa regra para falar en eúscaro.

Terminaches os teus estudos e entraches no mundo das escolas nocturnas.

A pesar diso, non quería traballar no ámbito da xestión empresarial e da economía. Saquei o título de Euskaltzaindia e empecei no Arturo Campión de Pamplona. Entón non había AEK, eran clases nocturnas. En zonas como Baztan, Sakana ou a Conca de Pamplona estaban bastante ben organizadas, pero Navarra non estaba coordinada. Reforzamos as relacións con outros países e creamos AEK. Eu fun o primeiro liberado de Navarra. Collín o autobús e fun a Tudela, Sartaguda, Lerín, Estella... para xuntarme cos de alí e tecer a rede. Para entón xa se traballaba moito, pero ninguén sabía nada do veciño. Por medo a que as clases de Sartaguda fosen clandestinas, todo está devandito, non é así?

Acórdasche do día en que tiveches que marcharche?

Era de noite, chovía moito abaixo, e avisáronme de que mentres daba clase en Pamplona foran a buscar a un amigo meu. Puxen exercicios aos alumnos, argumentei un problema persoal de saída e non volvín. Tratábase de 1981, cando se produciu o golpe de estado de Tejero. Sabía que o regreso non sería fácil, que pasarían algúns anos antes de volver a casa, pero como ía pensar que non podería seguir indo a Arbizu 32 anos despois? Estaba convencido de que valía a pena avanzar e loitar, e ademais tiña medo de que a policía me torturara e encarceráseme. Non dubidei, cheguei ao Norte.

Atopou vostede alí o que esperaba?

Mesmo cando chegas a calquera parte tes que integrarche. Isto non significa que teñas que renunciar ás túas raíces, a túa conciencia, a túa forma de pensar e a túa identidade. Todo o contrario. O que non podes é vivir como un estranxeiro, sen naturalizarte, pasando polos aldeáns. Tes que mergullarche, convivir cos nativos, adquirir a lingua propia... Pero non é fácil dicirlle a un que es refuxiado. Algúns che pon a cruz enseguida. Agora somos máis abertos, pero entón viviamos en guetos. Cando acabamos de chegar, deime conta de que no noso mundo moita xente non sabía eúscaro e que moitos outros non estaban alfabetizados, e puxémonos a organizar cursos intensivos para fuxidos e refuxiados. O primeiro fixémolo en Bidarrai e o segundo en Indauze-Mendi, en Zuberoa. Alí decatámonos dos atentados contra Kattu e Txapela e empezamos a tomar medidas para facer fronte á sombra dos GAL. Todas as noites faciamos quendas de vixilancia durante dúas horas, enumerabamos os coches insólitos que sospeitabamos nos extraviados carreiros, pero non foi suficiente: Tigre foi asasinado. As próximas semanas foron moi duras, tivemos que soportar numerosas provocacións de todo tipo de policías, e aínda que tivemos que dar outro par de cursos, sabendo o que podía pasar, abandonei os barnetegis e empecei en AEK de San Juan de Luz.

En 1986, o GAL disolveuse, pero Francia empezou a expulsar aos refuxiados. É posible estreitar aínda máis o nó máis estreito?

Como até entón Francia seguía dando papeis, ao principio pensamos que se trataba dun asunto de tres ou catro meses. Non foi así. Polo si ou polo non fómonos de vacacións ao monte, e mentres esperabamos noticias dun lado a outro, démonos conta de que expulsaban á xente a medida que a collían. Decidimos escondernos, desaparecer. Estivemos uns anos sen ningún tipo de relación coa familia: seis meses, oito meses, un ano, sen comunicación. Non tiñamos nin documentación nin nada. Viviamos nas casas como metidos nun buraco. A pesar de tanta solidariedade, aquilo era como estar no cárcere, non podiamos seguir así. Así, pensando que teriamos a oportunidade de vivir doutra maneira, decidimos ir a América e en 1990 chegamos a Cuba.

A túa historia non é só túa, é da túa parella, que como ti é refuxiada, e como non, da túa filla que tivestes en Cuba.
Até entón, nunca deramos pasos para traer á familia porque a situación nolo impedía. Faltábanos estabilidade, non podiamos traballar, non podiamos vivir tranquilos. Con todo, cando chegamos a Cuba, estabamos convencidos de que volveriamos moito antes a Euskal Herria. A nosa familia non sabía onde estabamos, non tiñamos contacto. Nin sequera cando estaba a piques de dar a luz os meus pais tiñan idea da miña situación. Un día, bañado en suor pola calor húmida dos trópicos, chegou a min un pequeno pedazo de pana grosa para o embarazo que me enviou a miña nai! Foron anos de fatiga. En vinte anos vin aos meus pais unha vez. A súa filla, até a súa primeira chegada ao País Vasco aos 18 anos, só viu unha vez aos seus avós e avoas. Iso si, quixemos á nosa filla de todo corazón pola nosa parella, e demos todo para que sexa feliz e tan euskaldun coma se estivese en Cuba.

Como vive a situación política que condiciona a situación persoal de cada un no outro lado do mar?

Ao principio non tiñamos Internet e era moi difícil. Unha vez ao mes, chegábannos 30-31 Egin, pero por suposto, eran para todos, e para o collelos estaban totalmente extinguidos. Ademais, naquela época, en Euskal Herria ocorría algo que ocorría todos os días, e o panorama cambiaba da mañá á noite. Tamén ouviamos Radio Exterior de España, pero para sacar un mínimo proveito, había que pasar todo polo filtro, porque os nomes tamén se equivocaban a miúdo. Nese sentido, conseguir Internet foi todo un alento. Sabías que para nós era poder entrar na web de Gara ou Berria en calquera momento? Todas as mañás, en canto levantábame, tomaba o café e lía os xornais. Imaxínache, cando lle pedían á miña filla que imitase as mímicas da miña mamá, imaxinábame facendo clic no computador co café. Estabamos ávidos de noticias.

Sempre tivo claro que quería volver a Euskal Herria? O vivir 20 anos en Cuba non che tentou a quedarche?

Sempre o tiven claro. Unha vez, un amigo de alí quería convencerme de que “aquí estades ben, vivides tranquilos, tedes unha filla...”, pero faltábame algo, non estaba do todo tranquilo, e ata que volvín a Euskal Herria non sentín esa verdadeira serenidade. Volvín ao gran pobo, pero para gozar do acougo completo, fáltame poder ir ao pequeno pobo. En Cuba, antes de durmirme, acordábame todas as noites do pobo, dos meus pais, da miña familia, dos meus amigos... Cada vez que mirabamos ao mar coa miña filla, sinaláballe co dedo a Euskal Herria, xurándolle que volveriamos un día. Era como ET, todo o día pensando en “a miña casa”.

A xente sabe o que é un fugitivo?

Á xente a vida do fugitivo non lle parece tan dura. Vennos ben, algúns traballan e non se imaxinan o que son a distancia, a nostalxia, non estar coa familia, non ver aos amigos, non poder abrazar o que queiras... A xente non sabe que é ser refuxiada, non sabe que vivimos, que nos falta, que esperanza temos. Ser refuxiado é sentir un baleiro continuo que non podes encher nas túas entrañas. Xa sabes que che falta algo, vives con impaciencia, no empeño doloroso de encher ese buxán continuamente.

Que é unha persoa sen papeis nesta sociedade?

É o primeiro nome que che piden para atopar traballo, alugar unha casa, acudir ao médico... Desde que volvín aquí sorpréndeme o número de papeis que hai que encher, a burocracia que esixe o paso máis pequeno. Necesitas papeis para todo. Necesitas unha conta corrente para todo, tes que mostrar o teu cartón para todo. Está totalmente controlado, non pode dar un só paso sen que apareza ningún papel. Estráñame. Cobrar o soldo, recibir axudas sociais, solucionar problemas de saúde... Obríganche a ter unha conta corrente para todo. Si dis que non tes contas, todo complícase, non podes vivir sen elas. Así que xa saben o que comes, como che vistes, onde estiveches... Todo. Antes diñeiro no peto. Imaxínache que ata que volvín ao País Vasco nunca tiven cartón de crédito. Tiven que aprender a usalo. Non me esquecerei da primeira vez que tivemos que preguntarlle a un home como funcionaba no posto automático que se paga co cartón da desigualdade! “De onde saíron? !", pensaba. Pero si, nós tamén necesitamos unha reciclaxe, porque nós non vivimos así, e nos lugares onde estivemos non viven así.

Como che imaxinas a Arbizu? Como vai volver o día?

Creo que non estou tan perdido. Cando tiña ocasión de reunirme coa xente, pasaba o pobo de casa en casa preguntando por uns e por outros. Agora, como estou máis cerca, teño máis contacto coa xente, e a través da web do Concello miro as casas do pobo, os novos barrios que non coñezo. En verdade, parece un pobo distinto, pero eu véxoo igual, como cada vez vexo máis cerca o día da miña volta. Sei que irei, que vivirei ese momento. Non sei cando será, non sei como, pero gustaríame ir sen dicir nada a ninguén, tocar o timbre da casa e dar unha sorpresa.

Despois de tantos anos, vesche vivindo en Arbizu?

Cando dicimos que queremos volver a casa non nos referimos necesariamente a instalarnos nela. Nós reivindicamos o dereito a andar e vivir en calquera recuncho do noso pobo. Nada máis. Eu persoalmente, espero poder volver vivir en Arbizu, ter un membro máis para sacar adiante ao seu pobo e aos seus habitantes. Para min, as persoas valen máis que as mercadorías. Non me comparo con xente que ten moito diñeiro, prefiro ser rico de amigos e vivir alimentando esas relacións. É verdade, respiramos no pobo, e eu non teño máis que gratitude polo pobo.