“O home non será libre mentres as entrañas do último cura non estrangulen ao último rei”, dixo Denis Diderot (Langres, 1713-París, 1784), novelista, filósofo, editor, dramaturgo e crítico de arte francesa. Un dos principais protagonistas do Século das Luces faleceu cinco anos antes da explosión da Revolución francesa que ameazaría fisicamente aos reis e aos sacerdotes, pero mentres viviu tentou, a través do coñecemento, apertar o pescozo á monarquía absolutista e á igrexa católica, liberar ao home. Así, no rico currículo de Diderot destaca óbraa cume da Ilustración, Encyclopédie, cuxo obxectivo era reunir o maior coñecemento posible e polo ao alcance da sociedade.

En 1747, André Le Breton encargou a Diderot e Jean Le Rond D’Alembert a edición da obra de arte. Diderot dirixiu o proxecto durante 25 anos. Na colección participaron 160 expertos de diferentes ámbitos: Voltaire, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Adam Smith… e o propio Diderot escribiu diversas entradas sobre a economía, a mecánica, a política, a filosofía ou a relixión, entre outras.

En 1751, o escritor preparou un longo texto de preto de 80 páxinas para explicar o concepto. Pero este texto non era unha mera descrición dunha colección de 17 volumes, 18.000 páxinas e 44.632 artigos (entre outras cousas, porque até 1772 Diderot non sabía cal sería o resultado). Máis do que era, explicou o que debía ser: “Un traballo que recolla todo relacionar coa curiosidade, os traballos, as necesidades e os praceres dos seres humanos”.

As enciclopedias que se sucederon a este proxecto dirixido por Diderot e D’Alembert buscaron cada vez máis precisión, recolleron cada vez máis entradas, pero se foron afastando da visión de Diderot. A enciclopedia soñada por Diderot debía de ser “clara, comprensible e alcanzable”. Pero as enciclopedias que se publicaban estaban preparadas por membros da elite intelectual, posuidores da “verdade absoluta”, para entender eses textos necesitábase un nivel cultural ao alcance de poucos cidadáns, e ademais eran produtos caros. Eran obras realizadas por uns poucos para uns poucos e, por tanto, defendidas polos ilustrados, máis que para promover a emancipación intelectual dos cidadáns, utilizaron os pesados volumes para fortalecer o muro entre as elites e os cidadáns. No século XX o prezo das enciclopedias abaratouse moito, o que conduciu á democratización do produto, pero non tanto o contido; Britannica, Larousse, Encarta ou Espasa convertéronse nun elemento de hipocrisía e decoración.

A concepción de Diderot está moito máis preto de Wikipedia (e, en xeral, de Internet) que das series de libros con letras douradas e duras. Con todo, a día de hoxe, as enciclopedias en papel seguen sendo un depósito de verdade e precisión e cuestionamos a fiabilidade e a utilidade de Wikipedia (e de moitos contidos en Internet), polo menos en teoría (porque criticamos moito a Wikipedia, pero usamos moito máis).

Wikipedia é moito máis completa que as enciclopedias de papel. Británica, por exemplo, puxo o límite de 100.000 artigos, mentres que Wikipedia conta con 3.321.000 entradas en inglés (15 millóns de entradas en 250 idiomas). Isto non significa que recolla todo o coñecemento humano, pero está 33 veces máis preto dese obxectivo que a enciclopedia de papel de prestixio. Ademais, as enciclopedias clásicas centrábanse nos ámbitos académicos de coñecemento e Internet ofrece máis posibilidades de introducir o que ten que ver con “necesidades e praceres”.

No seu artigo, Diderot menciona constantemente o carácter “inacabado” da obra. Sinala que a evolución da ciencia ou da arte inflúe na utilidade da enciclopedia e aconsella aos “descendentes” (aqueles que continúan co seu traballo constante na formación da enciclopedia) a encher as lagoas que se producen. É dicir, foi consciente desde o principio da necesidade de actualizar constantemente a información. “Aínda que consiga o maior grao de precisión posible, é evidente, pola súa propia natureza, que a enciclopedia non logrará a perfección” escribiu. Por tanto, o concepto de “precisión enciclopédica” que se utiliza habitualmente para loitar contra a Wikipedia non foi acuñado por Diderot, senón polas supostamente incompletas enciclopedias posteriores.

Aínda que admitamos que as enciclopedias non poden ser totalmente exactas por definición, tendemos a pensar que Wikipedia ten moito máis fallos e menos fiabilidade, xa que calquera pode escribir nelas. Como tenta reunir todos os coñecementos humanos, Diderot afirmou que a enciclopedia non podía ser obra dunha soa persoa desde fai máis de 250 anos, senón que había que construíla por persoas de todas as academias. Despois, tamén buscou aos autores máis aló das academias: “Tamén necesitaremos a axuda de moitas persoas de todo tipo, persoas de gran valor que polo seu nivel social teñen as portas das academias pechas”.

Ademais, o editor xefe de Encyclopédie non quería que o poder político implicásese no proxecto: “Se o Goberno participa nunha obra destas características, a obra non se executará”. Na súa opinión, o goberno usaría a súa influencia en defensa dos seus intereses e non interesáballe a autoridade a sociedade letrada que as enciclopedistas buscaban. “A enciclopedia non se pode mandar desde arriba”.

Se Denis Diderot volvese nacer dous séculos e medio despois, atoparía vivas as especies que buscaba (reis e sacerdotes) no exterminio. Pero unha colección imperfecta de coñecemento humano, feita pola cidadanía para a cidadanía, que está a cambiar, actualizándose e ampliándose continuamente, vería que é factible grazas ás novas tecnoloxías. E quizá o chamase “enciclopedia libre”.