“Aquela masa tiña cabeza e corazón, facía súas consígnalas e comezaba os movementos”. Roberto López de Etxezarreta lembra cun punto de nostalxia á xente que traballaba na zona de Luzuriaga en Pasaia. Fresadora, tamén sindicalista, á obra Voz e vida que recolle os testemuños dos traballadores que traballaron na fábrica de Pasaia: Luzuriaga é un dos protagonistas dos vinte e cinco libros de testemuños.Koldo Izagirre tamén falou con
outras 24 persoas neste traballo que se publicou a semana pasada. Son historias da fundición Luzuriaga, en plural, xa que o seu relato permite ver a multitude de arestas da vida no lugar de traballo: condicións de traballo, relacións co patrón, actividade sindical, influencia do clima político do franquismo e a transición na fábrica...
Victorio Luzuriaga foi unha das empresas máis importantes de Gipuzkoa no século XX. Miles de traballadores déronse cita na planta de Pasaia, así como en Tafalla, Errenteria e Usurbil. Ese foi o punto de referencia para as obras de combate. No libro repítese con frecuencia que cando se convocaban folgas e paros, os centros de traballo da comarca querían saber que ía facer Luzuriaga antes de decidir si uníanse ou non á mobilización.
Os representantes de todos os sindicatos, na época na que os sindicatos estaban prohibidos, actuaban na fábrica. Non son poucas as historias de panfletos copiados en vietnam, clandestinidade, detencións, comisións obreiras. E cambios importantes: coa legalización dos sindicatos, por exemplo, o paso da asemblea á afiliación; ou os debates que xurdían ao combinar as dinámicas en defensa dos dereitos dos traballadores con outras causas. Todos estes feitos foron axentes activos por parte das persoas.
Unha das características que pode distinguirse do libro é que en primeiro plano aparecen os traballadores. Tamén se mencionarán os propietarios da empresa, como non podía ser doutra maneira, pero a través da súa relación cos peóns ou oficiais. É unha opción consciente, explicada polo propio Izagirre na introdución do libro, partindo dun contexto máis xeral: na súa opinión, en Euskal Herria a antropoloxía analizou historicamente os aspectos relixiosos, culturais e lingüísticos dos vascos. “Barandiaran, tomando a palabra ao baserritarra, recolleu mitos, contos fantásticos. Azkue realizaba enquisas lingüísticas. O Pai Donostia formou un cancionero con cancións escoitadas aquí e
alá…”. “É curioso”, continúa o escritor, “aqueles que se dicían científicos recibiron unha realidade literaria, un mundo de fantasía. Por superstición, porta a porta, conto a conto, a palabra non tiña valor. Os seus informantes carecían de vida autónoma, de opinións persoais, de sentimentos. O pobo, ou un concepto de pobo, afogou ao ser humano”.
Non é só un erro dos antropólogos, tamén moitos libros de historia sobre o sindicalismo puxeron a letra maiúscula nas loitas ideolóxicas e no funcionamento interno das centrais, deixando ás persoas que actuaron desde a cadea de produción nun fondo e sen enfocar.
Outros son os que se contan neste libro: Enrique Cerdán chegou á dirección social despois de ser futbolista de primeira; Javier Esnaola, que despois de toda a súa vida loitando, segue defendendo os seus dereitos; Julian Okendo, coa axuda da xente que deixaba o traballo o primeiro día en ver a sopa de ferro que saía do molde.
“Lendo as entrevistas dos traballadores de Luzuriaga darémonos conta sen moito traballo de que en 1840-60 os nosos pais traballaron nunha das sucias fábricas de fume e lume de Londres, os nosos familiares, os nosos amigos cen anos máis tarde, case até a década de 1980” di Koldo Izagirre.
Recollendo as súas palabras, o libro ofrece o retrato dunha xeración que se embarcou na procura dun xornal e saíu despedido tras gañar os seus dereitos.
Son as últimas pezas sacadas de Luzuriaga. E sobrevivirán aos de ferro se as xeracións vindeiras inventan a experiencia destes traballadores como fonte de inspiración.