O profesor Artigal comezou a súa intervención dunha maneira moi pouco habitual, xa que chamou á reunión da xente que acudiu ao Palacio de Congresos Europa. “Teño que vervos a todos. Ao final dareivos unha explicación”. Nun
primeiro momento, Artigal lembrou a relación que ten coas ikastolas de Euskal Herria, coas que leva 21 anos colaborando. Segundo dixo, a pesar de traballar por todo o mundo, “a maior parte fíxeno aquí, onde reunín á maioría dos profesores”.
Artigal comezou a traballar o ensino da segunda lingua en 1978. Nesta ocasión, a materia era o catalán. “Franco morreu en 1975 e acababamos de empezar na escola pública ensinando catalán a nenos que non sabían ensinalo. Antes de entón traballara na escola con nenos que tiñan a primeira lingua catalá, pero en 1978, na miña aula de responsabilidade, ningún neno tiña a primeira lingua catalá. E que facer?”. Chegados a este punto da conferencia, Artigal comezou en catalán, de maneira bastante clara e comprensible. “Agora comecei como vos falo en catalán, aos poucos, elixindo as palabras, e nunha semana, os nenos, entendíanme todo. Como vostedes. Por suposto, non é o caso do eúscaro… Todos entendíanme, pero ninguén falaba. Entón empecei a pensar no que podería facer para que me falasen en catalán”. E, en busca de alternativas, centráronse no conto, en contar o conto. Por unha banda, sen palabras escritas. Por outra banda, sen debuxo. Por último, potenciando o diálogo entre os personaxes do conto.

Seminarios de profesores

Pronto, en 1981, creouse un seminario de profesores entre profesores co mesmo problema. O programa estaba dirixido polo propio Artigal. “Para empezar, contáballes o conto. O profesor collía o conto á súa maneira e contábao e usábao en clase a semana seguinte. A seguinte vez que nos reuniamos, cada un explicaba o seu, que lle valeu, que non… e analizabámolo entre todos. Aquilo non era só un curso, senón un seminario”. A Generalitat tivo coñecemento destes seminarios e fíxose cargo dos servizos de idiomas. Traballou para o Goberno de Cataluña durante dous anos. “Sete chicas traballaban comigo nos seminarios. O primeiro ano traballamos con 1.200 persoas. Na segunda, foron 1.500. Ensaiabamos. A proposta de traballo que fixemos nunha ocasión, analizabámola quince días despois”. Ata que abandonou o traballo. Entón, o que alí aprendera, esa forma de contar contos, comezou a estenderse a outros lugares. E desde entón traballou en alemán, sueco, ladino, occitano, inglés, eúscaro… “O meu traballo foi falar co profesorado, analizar o traballo que facemos. Repetín e repetido este exercicio. Contar o conto, analizalo, analizar o que outros contaron, reflexionar, relatar…”. Iso é o que fixo en 35 anos, saltando da práctica á teoría e da teoría á práctica.

Idioma, cidade

Artigal aproveitou varias citas para completar o fío do seu discurso. Entre eles, algún Rubert de Ventos, “cando se ensinan as cousas, non cando se aprenden”, ou leste Goethe: “Non basta con sabelo, hai que contalo”.
Artigal aseguraba aprender iso durante 35 anos. “Ao principio tentaba contar ben o conto, contalo o mellor posible, pensando que se eu contábao ben, os nenos e nenas tamén aprenderían a contalo. No idioma que eu falaba, por suposto. Pasaron 35 anos e creo que o meu traballo non é contar o conto, senón conseguir que os nenos e nenas cónteno. Para que o conten, e para que os demais, eu incluído, óuzano”.
Artigal viviu da teoría á práctica e da práctica á teoría, e falou do marco teórico da súa práctica. Para iso púxose ao seu lado a Chomsky. “A finais dos 50, Chomsky preguntou: Como poderiamos dicir que os humanos non ouvimos nunca? Como poden os nenos e nenas aprender a dicir o que nunca ouviron?’. Cando miramos a contorna do neno –xa sexa pais, tíos, irmáns, amigos…– moitas veces falan mal. Aínda que recibimos un input insuficiente, como aprendemos a falar tan ben?”. Artigal respondeu á pregunta, seguindo o exemplo de Noam Chomsky. “Segundo Chomsky, ou entendendo a súa reflexión á miña maneira, a linguaxe é un espazo que ten orientación. Que quero dicir? Pois eu saía á rúa de Vitoria, un par de voltas e seguro que andaría sen rumbo, porque non son de aquí, non coñezo a cidade. En caso de sol é posible orientarse dalgunha maneira. Pero non coñezo a cidade e perderíame. Se fóra gasteiztarra, sabería dicir onde teño a miña casa, aínda que non saia desta sala! Se saísemos xuntos de aquí e paseásemos polas rúas da cidade con algún vitoriano, veriamos todos os mesmos árbores, casas, rúas e coches, e si fixésemos fotos, diríannos que vimos o mesmo. Pero o gasteiztarra viu todo orientado, e nós non”. E iso é o que Artigal bebeu da fonte de Chomsky: a linguaxe é unha cidade, un espazo que require orientación. “No idioma –como na cidade– non temos que ver as árbores, as casas, as rúas, os coches… palabras, senón o lugar que teñen na cidade. Se estades ben orientados na cidade, poderiades pór todos os elementos no voso sitio. No caso da linguaxe, por exemplo, dentro dun sintagma nominal. O que está orientado non só ve a catedral, senón a súa contorna, as súas andanzas cos amigos, as súas vivencias”. É dicir, traducido ao idioma, o que está desorientado ve as palabras, pero non o lugar que ocupan na súa cidade lingüística. “Hai que ver os lugares, e cando vemos os lugares, veremos tamén a posición da palabra, xa sexa diante da frase, detrás ou como sexa. Se non vemos o lugar, non hai orientación, non saberemos onde pór as palabras”. Segundo
Artigal, e sempre desde a fonte de Chomsky, a orientación non se explica. Ninguén o explica, nunca o explica. O neno, en cambio, sabe desde o momento en que nace que lugar ocupa a palabra na cadea. O lugar é obrigatorio. “E di Chomsky que o ser humano está orientado a percorrer a cidade desde o seu nacemento. Esta cidade é a lingua”. A cidade lingüística.

Idioma, mapa

Na linguaxe, é necesario e imprescindible saber onde están os lugares que corresponden a eses elementos, pero non aos elementos. “Chomsky falará da estrutura profunda. Os nenos teñen un mapa para orientarse a través da lingua que reciben da súa nai. Un exemplo: na cidade romana dominaban dúas rúas. Un era cardo e o outro decumanus. Separaban a cidade de arriba abaixo e a dereita e esquerda. Tróuxenvos os planos de Zaragoza e Barcelona: a través desas dúas rúas, o romano chegaba á cidade dunha ou outra e orientábase co sol. Pois ben, Chomsky dinos que todos temos un mapa na cabeza e que vivimos orientados a calquera cidade, a calquera lingua. Máis concretamente, Chomsky vai dicir que para aprender un idioma temos que comprender e aprender a súa estrutura morfosintáctica, porque pola contra nos será imposible aprender o idioma”. E esa estrutura sintáctica sería un xogo e un xogo na linguaxe, non algo que os pais ensinasen, nada que se lles fixo da nai. “Ou o neno é consciente desta estrutura profunda, ou non aprende o idioma adecuadamente”.

15 anos
despois de que Chomsky fixese pública a súa reflexión, en 1975, K. Bruhler, psicólogo e lingüista alemán, fixo observacións ao americano, xa que non crerá que a capacidade de vivir orientada na lingua sexa innata, nin que sexa lingüística. Bruhler gravou a nai e fillo, nai e filla no seu traballo diario, xa sexa xogando, bañándose ou comendo… Segundo a conclusión que vai chegar Bruhler, os mapas que constrúen as nais e os fillos, nai e filla non son só textos, senón contextos, son interaccións que se realizaron nun determinado tempo espacial. “Os nenos que construíron mapas lingüísticos xunto coa súa nai teñen moito menos obstáculos para chegar á estrutura sintáctica da lingua que os nenos que construíron eses mapas sen a súa nai. Segundo os estudos, o 70% dos nenos criados no orfanato teñen dificultades lingüísticas”. Os nenos e nenas conviven cos seus pais, amigos, compañeiros, coidadores, profesores e demais, aprenden a facer cousas xunto a eles e aprenden a facer cousas, a interactuar, a crear mapas lingüísticos, a traballar a orientación, que no futuro proporcionaralle recursos para camiñar noutras linguas noutras cidades. “O que non teña mapa, pola contra, terá dificultades para entender ningún mapa”, dicía Artigal. “O neno e a nena debe traballar a orientación na escola para que o mapa, o mapa de tarefas, o mapa de frases, cheguen a ser utilizados”.

Idioma, usuario

No seu discurso de Vitoria, Artigal aproveitou unha cita de Robert di Pietro. Di Pietro leva tempo traballando no ensino e investigación do inglés como segunda lingua. Tal e como sinala a cita, “na medida en que sexamos usuarios chegaremos a ser estudantes dun idioma”. Artigal quixo precisar o significado da frase para que ninguén se equivocase: “Pero que é ser usuario? Somos usuarios cada vez que abrimos a boca… Pero non, non basta con falar, é necesario que os que falan asuman unha actitude de usuario. Unha reflexión de Dante: ‘Cada vez que facemos ou dicimos algo, facémonos visibles’. Di Pietro dicía que ás veces, a pesar de habernos falado, non temos voz. E si cando falamos non temos voz, non temos linguaxe. É dicir, se cando falamos ninguén nos ve, se non somos visibles, non temos
linguaxe”. Voz, visibilidade. Disto falou Artigal ao final do seu discurso, pensando nos nenos. “Os alumnos teñen voz e visibilidade cando lles damos voz, cando lles damos a oportunidade de facer cousas. Na escola temos que construír un mapa morfosintáctico da linguaxe, un mapa de actividades e de visións e espectacularidades. Se se constrúen, si, entón os alumnos falarán
mellor”. Como dixemos, Artigal parte do conto, son moitos os profesores que se unen a el. Entre eles, moitos de Euskal Herria. No programa de Vitoria, por exemplo, Artigal demostrou a práctica, xa que contou un conto en alemán, facéndoo dicir ao espectador, facéndolle entender, e na súa vida por primeira vez falando en alemán. “Desde o primeiro día falastes en alemán. Desde o primeiro día fala porque é o neno na segunda lingua, xa sexa catalán, euskera, inglés, suomi ou calquera outra. Con todo, elaboramos un mapa, establecemos uns lugares concretos –o protagonista sempre é a esquerda, o antagonista na dereita–, e aproveitamos os elementos que lle sosteñen dunha maneira e en contraposición: o protagonista que aparece á esquerda realizará un tipo de xestos, preguntas e movementos, o antagonista fará no lado dereito xestos, preguntas, movementos. Iso significa que, un día, cando o neno colle o libro –ou un libro que el mesmo creou, porque o neno fai o libro na escola ao catro, aos cinco anos–, xa sabe o que está a facer: o título aparecerá de esquerda a dereita; cando o protagonista fala, mirando ao espectador estará na parte esquerda do escenario; cando se fai o antagonista, na parte dereita do espectador… A través deses xestos, xestos, xestos, xestos, xestos, xestos e movementos, o neno dirá que o neno é dono do mapa do conto e da linguaxe”. E se lle mandamos ao neno que vaia a casa e conte o conto aos seus pais, usará o mapa, á esquerda aparecerá o protagonista, á dereita o antagonista, e de aí irá mentres relata o conto. “Aínda que non entenda a linguaxe, o neno entende o conto, entende non exactamente o que está a dicir, entende o mapa, o que fixemos na escola, o espazo e o tempo, e as emocións que vivimos. Por iso entende o conto, e por iso di o neno ‘faremos un conto. O neno non di o conto contarémolo”. É dicir, o tempo, o espazo e as emocións están a xogar a lume de biqueira. Os nenos e nenas que contan o conto aos seus pais din: “Eu sei falar en inglés”. Segundo Artigal, estes nenos fixeron outra cousa: “Contar un conto todos os días pola noite aos nenos fainos pai e nai, dános esa visibilidade. Ao mesmo tempo, a chegada do neno e a narración do conto aos seus pais ou aos seus avós chea de emoción a súa actividade, faio máis fillo, máis sobriño, máis alumno…”.

Únicas, irrepetibles

Chegado o final da súa intervención, Artigal tomou a mención doutro autor. Hanna Arendt. Di: “Se unha vaca morra, non se perdería nada que non se poida repetir. En cambio, se o amigo, o neno, o compañeiro, o compañeiro, o fillo… morrese, ninguén podería encher o seu oco, porque o ser humano é irrepetible, como a vaca”. Segundo Artigal, somos irrepetibles, porque temos voz e visibilidade. “Por iso vin aquí a ter voz e visibilidade, por iso estiven de pé, non sentado e mirando a todos, e por iso díxenlles que se unisen, que puidésemos mirar a todos mentres falaba. Ao chegar aquí deixei de ser un ser humano. É por iso polo que o home fai o que fai para deixar de querer. Contando o conto, o neno faise coa voz, gaña visibilidade. Mira, o neno aprende a falar e cando alguén lle escoita, cando as súas palabras emocionan a alguén, cando lle di que o que ouviu gustoulle pola razón que sexa”.
Voz e visibilidade. Emocións. A linguaxe que se constrúe na interacción. “Se non o facemos, se non construímos ese mapa, non teremos o primeiro mapa que necesitamos para orientarnos, e sen el andaremos mal. Aprendemos a falar porque antes aprendemos a facer as cousas que fixemos
mentres falamos e, ao mesmo tempo, vémonos e ensinámonos dunha maneira única e especial ao próximo e a nós mesmos”. Segundo Artigal, só a linguaxe axudaranos a facelo, é dicir, a ter voz no mundo, a facernos visibles entre outros millóns de persoas. Porque somos únicos e irrepetibles, a diferenza das vacas.