Os pais do gaztetxe reuníronse en 1986. A policía e as drogas eran os principais actores da escena dura desta década, e un grupo de mozos da cidade creou a asociación cultural Zapa para cambiar o guión. Mentres organizaban actividades culturais, centráronse nos problemas da época. O resultado deste traballo de reflexión foi que necesitaban un espazo propio. O 28 de abril de 1988, día de San Prudencio, patrón dos alaveses, uns 300 mozos congregáronse fronte ao Farolón, situado na parte alta da Costa de San Francisco, para marchar cara á casa do xardineiro do bispo. A porta da pousada quedou aberta para sempre na cidade.

Ante a crise, festa

Pasaron 25 anos desde entón, anos de gran fluctuación. Dez deles foron ofrecidos por Iñaki Goñi na asemblea de mozas que se encarga do funcionamento do gaztetxe. Utilizou como escusa o aniversario da casa para dar paso ás novas xeracións de afeccionados. Afortunadamente non falta un substituto.

A asemblea de mozas reúnese todos os luns e nese modelo tómanse todas as decisións. Está organizado en varios grupos de traballo para levar o material ao exterior e traelo de fóra, facer propaganda, encargar o bar ou xestionar a economía. O grupo cultural, que se encarga de unir a axenda, está satisfeito. O Gaztetxe ofrece aos colectivos a posibilidade de organizar festas para conseguir diñeiro para os seus proxectos. Nestes tempos de recortes que se están notando en todos os orzamentos, esta é unha boa solución, e o ano pasado, por exemplo, celebráronse máis de 50 festas.

Segundo Iñaki Goñi, “a maioría da xente conecta o gaztetxe co lecer do fin de semana”. Por iso, a actividade máis coñecida son os concertos, pero o gaztetxe ábrese todos os días e ao longo da semana hai charlas e talleres. Todos os talleres son gratuítos e algúns deles xurdiron da asemblea, por exemplo os talleres de eúscaro, dirixidos principalmente a estudantes universitarios estranxeiros. Calquera que queira pór en marcha un taller ten as portas abertas. As clases de autodefensa impártenas, por exemplo, un australiano que un día chamou á porta do gaztetxe. E o taller de manualidades púxose en marcha de forma espontánea: empezouse a reunir un grupo que quería aprender sobre este campo, e cada vez uniuse máis xente.

Unha das iniciativas máis interesantes da casa do outeiro é a de Tutti Free. Alí reúnense os obxectos que a xente se levou (sobre todo roupa) esperando a un novo dono. Non é un intercambio en si mesmo. Calquera pode tomar ou deixar o que queira. Este servizo está aberto os xoves, venres e sábados pola tarde.

Inicio difícil

Sacar isto que agora funciona de forma natural non foi nada fácil. Na década de 1980, o movemento de ocupación estaba moi desenvolvido en Europa, pero non tanto no Estado español, que acababa de espertar do ambiente represivo do franquismo. Ademais, o modelo que viña de Europa era a ocupación orientada á residencia.

A asemblea do gaztetxe tamén coñeceu problemas internos. “Cando organizas un movemento tan aberto, xa sabes o que non vas atopar”, explica Goñi, “pero, con todo, hai puntos de vista moi diferentes”. Esta diversidade provocou tensións á hora de definir o proxecto da casa: os prácticos decantábanse polo traballo intelectual, mentres que os teóricos preferiron impulsar a man de obra. Ao final, o debate e o diálogo foron a clave para chegar a un acordo sobre as opinións atopadas ao redor de temas concretos.

Un proxecto arraigado na cidade

O Concello de Vitoria-Gasteiz ten unha das súas mellores ofertas no ámbito socio-cultural, a través dos Centros Cívicos. Esta rede de centros que agrupan servizos de deporte, cultura, lecer e atención cidadá comezou a desenvolverse na época do alcalde, José Ángel Corda. O primeiro Centro Cívico abriuse en 1985, tres anos antes da ocupación do gaztetxe. Actualmente, na capital alavesa hai doce centros deste tipo e outros dous están en funcionamento. Con todo, no gaztetxe non ven razóns para falar da competencia, xa que as formulacións de ambos son totalmente distintos: “Os Centros Cívicos están moi institucionalizados, son máis formais. No gaztetxe hai un ambiente máis tranquilo e a filosofía é máis participativa”.

A complementariedad de ambos os proxectos reflíctese no constante incremento do uso dun e outro. É máis, Goñi utiliza a comparación entre ambos para describir o desenvolvemento do gaztetxe: “Antes achegábase menos xente, porque era máis descoñecida. Agora, quitar o gaztetxe sería como quitar o Centro Cívico Iparralde”. A imaxe do gaztetxe está moi arraigada na cidade, tanto como proxecto como como símbolo. E parece que a tendencia é reforzar os proxectos que están fóra da oficialidade: “Nos últimos anos notamos un gran auxe. Pode ser unha crise ou pode ser que a xente estea farta da situación e empece a buscar alternativas”.

Superando barreiras

A pantasma da derriba do Gaztetxe estivo rodeado por todo o edificio desde o principio. A María Jesús Aguirre, tenente de alcalde de Vitoria no momento da ocupación atribúeselle a seguinte frase: “As escavadoras deberán marcharse ao chegar”. Aínda que a ameaza de derrubar o gaztetxe estivo desde o principio, e aínda que se propuxeron varias ideas, nunca se definiu un proxecto claro. Alfonso Alonso foi o que máis se mostrou contra o edificio. Actualmente portavoz do pp no Congreso, foi alcalde de Vitoria-Gasteiz entre 1999 e 2007. Foi un agasallo para o movemento xuvenil porque “non me gusta” o que dixen sobre o rapaz.

A idea máis soada que tivo Alonso foi a de construír a quinta torre. A liña Skyline de Vitoria-Gasteiz é coñecida polo seu catro torres: Catedral de Santa María e Igrexas de San Miguel, San Pedro e San Vicente. O alcalde do PP quería debuxar outra no lugar da que fora a casa do xardineiro do bispo. “A de Alonso foi a peor época –di Goñi–, pero tamén o de máis traballo, sobre todo a de socialización”. Ante estes ataques, os trasgos dos bosques descenderon a defender o gaztetxe. Máis de 80 colectivos apoiaron esta campaña e a manifestación que se organizou ao redor dela.

A radio libre Ala Bedi desenvolveu a súa carreira xunto á moza. Estes dous veciños da zona vella de Vitoria-Gasteiz celebraron xuntos os seus aniversarios (radio 25 anos, gaztetxe 20) en outubro de 2008 baixo a lema “Piztu Gasteiz!”. Tres anos antes, celebrouse o Gazte Eguna, no que participaron miles de persoas, mostrando que as paredes do gaztetxe apóianse en fortes columnas. Tal e como sinalou Goñi, “si derrúbase o edificio, todo isto volverase contra eles”. Con todo, non parece probable que isto ocorra nun futuro próximo: “Non temos relación co Concello, e iso é bo”. Tras o lanzamento do Kukutza en 2011, o alcalde de Vitoria-Gasteiz, Javier Maroto, deixou claro que o seu grupo municipal non quere ter ningún problema coa moza. “Todo quedará como está”, dixo.

Por tanto, de momento manterase na súa privilexiada localización, no centro da cidade. Non ten vivendas na contorna e os horarios relacionados cos ruídos (sobre todo concertos) están acordados cos veciños; a convivencia sempre foi boa. O Gaztetxe de Vitoria-Gasteiz ten as portas abertas para construír o futuro e as chaves do edificio, ademais de ser dos mozos, son elas.