A bergaresa Anaje Narbaiza leva 33 anos na empresa Elay de Antzuola (Gipuzkoa). Entre os implicados Narbaiza, decidiron que querían traballar en eúscaro. Actualmente é a secretaria do plan de eúscaro da planta. Son máis de 200 traballadores e case todos se desenvolven en eúscaro, “nós fixamos un obxectivo claro: traballariamos en eúscaro”.

Os vosos clientes non son vascos, non tedes necesidade de eúscaro para vender. Con todo, fostes os primeiros en pór en marcha o plan de eúscaro.

O 65% dos traballadores eran vascoparlantes, algúns deles, non diría que eran monolingües, pero estaban cerca do monolingüismo. Nós eramos os nosos clientes. Tiñamos como eixo o idioma que alguén nos puxo e pensamos cambialo. Criamos que valorariamos mellor as cousas se utilizabamos o noso idioma. Era o ano 1987.

Quen dirixiu o proceso?

Sempre foi un proxecto colectivo. Estendeuse á masa social para ver si unha cousa así podería avanzar. Todos os sindicatos presentes na Comisión de Persoal deron o seu asentimiento. Aí púxose o primeiro alicerce do plan, sen que se soubese moi ben como sería o camiño.

O dono e a dirección da empresa tamén o aceptaron, sabendo que ía haber investimentos e gastos. Foron valentes Jose Luís Elkoro e Santi Zabaleta, que fixeron posible o plan de eúscaro. Non foi unha formulación filosófica, senón un proxecto consensuado entre os traballadores e os maiores

Ese desexo inicial converteuse nun plan de eúscaro.

Fomos ao Goberno Vasco. Non había gran cousa, pero, en xeral, tiña ganas de facer algo. Estivemos con Andoni Sagarna, membro do Consello Asesor do Eúscaro, e expúxonos que se lle recoñecese como experiencia piloto. En 1991, Tere Barrenetxea e Maria Jesus Jauregi de Elhuyar elaboraron o plan de viabilidade de Elay. En decembro, o 95% dos traballadores aprobaron o plan nas asembleas e en febreiro de 1992 iniciámolo coa axuda da técnica Agurtzane Loidi.

Querían para o eúscaro, non para exportalo.

Nós exportamos pezas. Para exportar necesitamos o inglés, o francés e outros. Queremos que o eúscaro se viva, que se traballe. Naquela época tamén había dúas linguas oficiais, pero logo non se vía. Empezamos a facer realidade o eúscaro, pensando que tanto os euskaldunes como os castellanohablantes debiamos aprender ambas as linguas para poder vivir xuntos.

É un valor engadido de face ao cliente?

Os clientes que veñen aquí, cando ven a xira, aceptan de forma moi natural que a fábrica viva en eúscaro. Nalgún tempo había medo. Puñamos un cartel bilingüe e os traballadores, incómodos, “que dirán os clientes!”. Habemos visto que a naturalidade é a mellor arma. Ao principio non era moi natural para nós, pero as cousas foron cambiando, e agora ninguén dúbida de que o eúscaro é a lingua de Elay. Sen ningún orgullo, pero transmitimos a alegría de ser capaces de facer algo diferente, iso tamén é un valor engadido.

Eúscaro para o fogar, inglés para o estranxeiro, francés, alemán, chinés... Traballar a xestión lingüística.

Estamos a pensar en readecuar os recursos que tivo o plan de eúscaro. O eúscaro está normalizado en casa, e agora, cando saímos fóra, temos que pensar cal é o idioma que ten que facer. Cando o empregado ten que escribir fose teno que facer todo en inglés ou dalgunha maneira ten que dar conta da nosa lingua? Cal é o equilibrio entre as linguas?

O eúscaro mira ao exterior...

... pero nese sentido. O cliente ten que ver que estamos dispostos a traballar no seu idioma, pero que nós baseamos o noso traballo e o noso ser noutro idioma. Por exemplo, se algunha vez facemos vídeos para o cliente haberá que ver como se insere o local nos idiomas externos.

Vindo a casa, a esixencia é un eixo importante para o uso do eúscaro na fábrica.

Non podemos enviar a ninguén a estudar eúscaro se non lle pedimos que o use posteriormente. Iso sería facerlle o idiota. Se alguén vai estudar será para utilizalo despois no traballo. Ás veces dixéronnolo: vostedes impono. Nós esixímolo. A diferenza é que se lle pedirá que traballe en eúscaro. O que vai estudar ve ben que alguén quede atrás, porque hai continuidade e sente motivado. Fuches a aprender eúscaro e xa está? Non, non, hai que darlles a oportunidade de utilizar o apreso, enviar e-mails en eúscaro, encher o bono de traballo en eúscaro… É unha forma de dinamizar, non facemos nada especial, non organizamos unha cea. A motivación é traballar en eúscaro.

O traballador sente así?

Non creo que ninguén quedase dicindo, “fun estudar e ninguén me fixo caso”. Ao volver de estudar, sempre tivo amigos ao seu ao redor para falar en eúscaro.

Fixemos algunhas cousas mal. Recoñézolle que fixemos un traballo de fiscal, que chamamos a atención aos que falan en castelán. Algúns reaccionan ben e outro mal. Estes últimos levantan a barreira, e iso non é bo. Non se debe utilizar esta vía se é posible. Usámolo nós e metemos a pata.

Cal é a vosa política lingüística nas contratacións?

Sexa o máis vasco posible. Se o euskaldun non é primeiro a estudar primeiro. Por exemplo, un traballador que, aínda que non é capaz de entender, aprende durante un mes e vén aquí co eúscaro na boca para perfeccionar o nivel no lugar de traballo. É importante que o novo empregado sexa capaz de relacionarse primeiro en eúscaro, xa que se vén en castelán, non se poden cambiar os hábitos lingüísticos de máis de 200 compañeiros e compañeiras.

Por tanto, antes de empezar a traballar deben saber o mínimo.

Todos teñen que entender e algúns teñen que saber máis polo posto que teñen. Hoxe en día, en Elay só hai catro persoas que non entenden euskera; e cinco xordos. De todos os xeitos, as dificultades para falar son máis amplas.

Unha das conclusións do estudo Aldahitz foi que para dar o salto do castelán ao eúscaro tiveron que contar coa axuda dun compañeiro.

No noso caso, tentamos facelo máis global, sen dar tanta responsabilidade a unha persoa. Ao redor do que necesita aprender e utilizar, dalgunha maneira formamos un grupo consciente, e é o grupo o que o fai. Porque é curioso, algunhas persoas falan en eúscaro con outras e outro non. Nós fomos ao grupo, aínda que estou seguro de que se cumpriu, é dicir, aínda que poñan o grupo, dirixíronse instintivamente á persoa que senten máis cálidos.

Outra das conclusións da investigación era que había un punto de inflexión para empezar en eúscaro. O empregado dicía: “A partir de hoxe en eúscaro”.

Aínda temos outro banzo de escaleira. En Antzuola falar en eúscaro é natural, pero en Bergara [pobo veciño] non tanto. Véñennos os traballadores de Bergara, algúns con costume de facer en castelán e outros da mesma cuadrilla. Traen hábitos de rúa e o ambiente de aquí non é capaz de neutralizar todo. O punto de inflexión non é “a partir de hoxe en eúscaro”. Para facer o traballo si, “escribirei os correos en eúscaro”, e ninguén dúbida de que a reunión se faga en eúscaro, pero cando me reúna con José Luís fágoo en castelán, porque na cuadrilla [fose] facémolo en castelán. É difícil cambiar o hábito lingüístico que traen do exterior.

Pero o inicio do plan de eúscaro foi un punto de inflexión, non?

Isto funcionaba en castelán e puxemos aos vascos no traballo en eúscaro, “a partir de hoxe isto fíxose en eúscaro”, “eu non sei”, “como non sabes? só sábelo!”. O gran reto foi levar a lingua que eles tiñan na cabeza ao papel, aínda que non era nin o eúscaro batua, nin o coidado, nin o elaborado... pero se entendía. Aí si foi “a partir de hoxe”, pero logo hai unha parte do mundo relacional que non se resolve con iso.

Ve difícil que a relación que se inicia en castelán pase ao eúscaro. Os costumes externos devórana?

Tragádeo, si. Con todo, o traballador (o que fai cos da cuadrilla en castelán) adquire moitas outras cousas, adquire novos hábitos lingüísticos e non ten problemas para falar en eúscaro cos novos traballadores, aínda que si condiciona a tendencia lingüística da rúa.

Este traballador debe tomar unha decisión firme.

Para darlle a volta a esta situación si. Outra cousa é quen manda nesa relación, quen ten o costume de falar en castelán ou quen quere cambiar o idioma. Entrariamos no mundo da psicoloxía. O que alí se xera son realmente curiosos.

Do mesmo xeito que na farmacia, hai de todo: as que vostede describe, as que fixeron ‘txik’ e cambiaron os hábitos lingüísticos de fóra e de dentro; as que só cambiaron os hábitos lingüísticos aquí; e as que andan revoltas, é dicir, as que falan en eúscaro aos novos traballadores e as que falan en castelán cos maiores. É moi curioso.

Non se pode cambiar o idioma co compañeiro de sempre.

E coa noticia non ten ningún problema, nin sequera ten que facelo en castelán. Por iso, unha das medidas que temos é que o nivel do eúscaro sexa básico. Cando a relación se crea en eúscaro créase o hábito da lingua.

O novo traballador debe ter “cara de vasco”.

Cando o novo traballador incítanos a facelo natural en eúscaro, ábrense as barreiras que ten para poder falar en eúscaro a quen aprende. Son conscientes dos avances que fan todos os días sen acudir ao euskaltegi. Son capaces de desenvolver a lingua no seu traballo.

Na fábrica de fabricación de pezas os traballadores teñen a oportunidade de aprender o idioma.

Non limitaría Elayra, temos esa posibilidade en toda Euskal Herria, e moitas veces non nos damos conta do valor que ten. É unha ferramenta moi interesante para cohesionar á sociedade, aprender a lingua implica achegarse a unha persoa e iso dá sentido ao proxecto común.

Non é malo sinal que ti déaslle ese punto de vista.

Aprendemos iso, a forza do proxecto colectivo. Isto non sairía por orde de ninguén ou por medio de dous ou tres promotores. Todos cremos, hoxe en día é un mérito de todos facer o traballo en eúscaro.