Ederlezi. Podería dar, pero non é a palabra vasca.

Ederlezi é unha festa dos cíngaros, unha festa de primavera que se celebra o 6 de maio nos Balcáns. Nós tomamos ese nome como metáfora, porque a nosa é a pastoral de primavera. Sabemos que a pastoral é no verán, pero na primavera repetiuse moito. Nós farémolo, unha pastoral en pequeno formato. O tema e o fondo de Ederlezi son cíngaros e a forma será pastoral.

Quizais é “alternativo” o adxectivo máis utilizado xunto ao nome de Ederlezi. Estás de acordo?

Utilizado e que o utilicen. Eu non se que é a ortodoxia e que é o alternativo. Para min, a pastoral é a alternativa neste mundo uniformizado, unha forma diferente de contar historias, aburrida para uns, moi contemporánea para outros e obsoleta para outros. A pastoral tomou unha forma e quéroa. Pero Patri Urkizu reuniu nun libro as pastorais do século XVIII, e a primeira pastoral á que se fai referencia ten 700 versos ou coplas e nove actores. Entón, que era unha pastoral ortodoxa ou alternativa? A verdade é que no festival Xiru encántanos mirar a tradición, non como algo que se repite, pero como algo que sempre rexorde.

Volvendo a Ederlei. Os cíngaros son os protagonistas.

Si. En Euskal Herria chámanse xitanos, e aí hai unha sangría, porque para algúns bohemios, é unha clase social, a máis pobre. Pero non, é un pobo que pasou por Euskal Herria e asentouse aquí desde os séculos XVI e XVII. Con todo, esta imaxinación quedouse porque algúns non se integraron e sempre existiu tal distinción. Esta distinción manterase mentres dure a vida como pobo. Creo que en 1969 celebrouse o primeiro congreso mundial de cíngaros, e esa conciencia espertouse. Eu amo iso como vasco. Tamén nalgún momento –afortunadamente–, Campion, Sabino Arana...

Hai algún rastro dese pobo en Zuberoa? Supoño que me dirás que unha dos sinais é a mascarada, ou polo menos a máis evidente.

É borrosa, pero en Euskal Herria hai comunidades, máis preto de aquí, na zona de Garazi. Quizá o máis difícil é mencionar porque non están integrados socialmente, por iso en Francia déronse tremendos debates. En Zuberoa o asunto é moi novo. Nos que aínda viven e son vellos, a “xitana” é un insulto tremendo. Saben a quen llo din, saben a quen llo fan. Dicir bohemio para unha xeración é algo moi doloroso, ridículo nas mascaradas, e iso é unha cosilla. Como pode ser ridículo nas mascaradas e tan marxinado na sociedade?

Ridículo, di vostede. Pero diría que son máis que iso. Os xitanos son grandes protagonistas nas mascaradas e as cauteras non teñen nada que dicir: Pitxu e Kabana son algúns dos principais protagonistas, si non maiores, e o pobo fala por boca de Kabana e da Maioría de Buhame. Por tanto, polo menos nas mascaradas, aos xitanos, aos cativos, recoñéceselles algo, non?

Isto é relativamente novo, houbo unha pequena curva nas mascaradas de 1982. Un deles estudou os sermóns e descubriu que Kabana converteuse na voz da conciencia vasca. Agora non vexo a bohemio nin a Kabani falando en contra do eúscaro. Sucedeu durante uns anos e produciuse un auténtico chapoteo. “Non se pode subestimar o eúscaro nas mascaradas!”. A cuestión é que, como vostede di, teñen un gran protagonismo, pero por que lles resulta tan difícil recoñecer publicamente aos investigadores e á sociedade que son buhames e cauteristas, tziganos, rom, xitanos, que son un pobo e que quizá teñen algo que ver nas nosas mascaradas? Non teño resposta a esa pregunta. Estiven en Rumania con Nicole para a súa investigación e alí vimos, con outros nomes, a Kabana, Pitxu, Jauna e Anderia... Por que é tan difícil recoñecer no País Vasco que eses cheiros chegaron do pobo dos zíganos? O seu recoñecemento, ao parecer, é o enfraquecemento da cultura vasca. “O noso símbolo son as mascaradas de Zuberoa e si recoñecemos que teñen que ver coas xitanas, ai, ai, ai...”. Eu estou orgulloso diso. Nos Pireneos a xente pasou e foise, e grazas, ese contaxio positivo fixo o que somos. Sinto que hai un tabú no noso pequeno mundo vasco.

Que verá quen vexa a Ederlei?

É unha ficción, aínda que todos os feitos son históricos. Unha nai, en Ederlez, percorre Euskal Herria, e tamén os séculos, co seu sete fillas. Desde Gipuzkoa até Zuberoa atravesan o País Vasco. A súa andaina comeza no século XVII e prolongarase ao longo da súa vida ao longo de catro séculos, até o século XXI. Esta nai, como en todas as pastorais, morre, ten un final triste, porque morre na prisión, pero non morre ao final, morre en media pastoral e despois as sete fillas continúan vivindo e cantando os seus costumes e facendo mascaradas, e son elas as que soportan as agresións e descártelos.

Ederlezi terá moi poucos participantes. Intencionadamente?

Si. As pastorais agora son moi grandes, e parecería que facelo con pouca xente é alternativo, pero fai 50 anos a pastoral facíase con menos da metade da xente. Como dicía, nos escritos recompilados por Urkizu cítanse as pastorais de nove actores.

Por que son tan grandes as actuais?

Agora facemos algo grande ou estamos mortos. Iso ten o seu lado bo, para ser visible, sobre todo para unha minoría como a vasca, pero tamén ten o seu lado malo, porque si é un aspecto social rápido nunha pastoral grande, a parte artística non é necesariamente maior.