“Fixemos a estrada de Vidángoz a Igari nun batallón de obreiros disciplinarios entre 1940 e 1942. Uns 600 prisioneiros. Todo a man: trouxemos a pedra da canteira en grandes pedazos, transportámola coa carretilla á estrada trazada e, aos poucos, machucámola e estendiámola coa pértega. Cada vez púñannos máis pedras para triturar! Despois a Gipuzkoa: Gaintxurizketa, Lezo, Errenteria, Oiartzun, Zarautz… Pensabamos que nos ía a ser así toda a vida!”. Felix Padín (Bilbao, 1916), tenente do batallón anarquista Durruti, lembra os terribles recordos que lle obrigaron a facer as estradas.

Preto de alí, en San Sebastián, Marcelo Usabiaga (Ordizia, 1916), ex tenente dun miliciano e batería republicana antiaerea do batallón Rosa Luxemburgo do Partido Comunista, tamén tivo que facer unha famosa estrada da cidade, prisioneira: Avenida de Tolosa. “A pé levábannos desde o cárcere de Ondarreta e o meu traballo consistía en impulsar vagonetas cheas de pedras, xunto a outro tres presos. Todo isto que ves era a montaña naquela época. Para cando eu cheguei, só faltaba tapar a estrada de pedra”, di con voz forte no barrio de Ibaeta de Donostia, mentres esta estrada se está pisando.

Despois de moitos anos construíndo infraestruturas, tiveron que sufrir a persecución da ditadura. Tamén foi condenado a longas décadas de cárcere. Posteriormente, a Transición e a democracia mergullaron ás sociedades no esquecemento. No entanto, axiña que como se lles concedeu a liberdade, continuaron a loita, cada cal na medida do posible.

José Moreno (Deusto, 1818), gudari do batallón San Andrés de STV-ELA, tamén pasou o seu polos batallóns obreiros. En 2005, coa intención de homenaxear a todos os que traballaron pola democracia, fundou a asociación Aterpe 1936, xunto a outros combatentes. E ser presidente. O obxectivo de Moreno era colocar un monumento en Artxanda para render homenaxe a todos os gudaris e milicianos: "Son nacionalista, pero non me parecía ben falar só dos gudaris. Aquí todo o mundo loitou, comunistas, socialistas, anarquistas, nacionalistas… E esa placa que puxemos en 2006 é para todos os batallóns, para todos os que sufriron en Euskadi. Custounos moito, pero ao final conseguimos polo”.

Interrogado polos fundadores da comunidade, o guerreiro retrocede no tempo: “Estaba José Mari Otxoa de Txintxetru, esoutro anarquista, un camarada… Pero están a morrer, só quédanos dous ou tres”. Con todo, Moreno achégase cada ano, por sétimo ano consecutivo, o 18 de xuño, a Artxanda. É o último dos soldados. “Si Deus quere, este ano tamén estarei”.

O irmán sae do subsolo

Axiña que como chegou a democracia, Marcelo Usabiaga dedicouse a buscar ao irmán Bernardo, fusilado e enterrado. En 1978 dirixiuse varias veces a Pikoketa en busca do asentamento dos enterrados, ata que buscou: "Inmediatamente despois da súa detención, unhas dezasete persoas, algunhas de idade máis ou menos, foron fusiladas nas proximidades dun caserío da localidade. Os donos do caserío non querían dicir onde estaban enterrados. Ao final, falando cun sobriño, explicounos máis ou menos onde estaban”.

Meu dito meu feito. Usabiaga comezou a remover a terra coa axuda dos familiares dos demais fusilados e, de súpeto, o que até entón non era máis que unha ilusión, converteuse en realidade: atoparon unha moeda. Alí estaban os mortos. Todos os restos foron sacados e enterrados xuntos nun mausoleo do cemiterio de Irun. “Non quixemos saber de quen era cada óso. Queriamos recuperalos, enterralos dignamente. Nada máis”, di o comunista, sen reminiscencia.

En plena democracia, o anarquista Félix Padín reviviu a súa militancia. Participou activamente nas reunións do sindicato CNT no Estado español, onde se converteu na súa residencia para que a CNT puidese acceder ao local en Miranda de Ebro. “Cando empezamos, as reunións faciámolas na miña casa. En 1989 comecei as xestións en Bilbao e un amigo e eu empezamos a recuperar o sindicato de Miranda de Ebro. En 1990 xa estaba a funcionar e o oficializamos aos dous anos”, di.

Desde entón, Padín converteuse nun símbolo do anarquismo no pobo, tamén é un referente no Estado español. En 2011, con motivo do centenario da CNT, acudiu a Barcelona como invitado. “Así que, Felix, segue indo a todos os sitios que che chaman, non?”. "Por suposto! O luns lévanme a Madrid, como en Buenos Aires, onde a CNT reclama polas vítimas da ditadura. Eu sigo sen parar, pero agora xa non vou a todas as mobilizacións, só de cando en vez, porque non podo coas pernas”.

A estes vellos militantes, ademais da súa paixón pola loita, o humor non lles falta. José Moreno segue escribindo cartas aos xornais. “O mércores saíu un e agora estou a escribir outro. Segues escribindo? Coidado, a ver si encarcérannos aos dous! Ja, ja, ja. Non te fíes de eles…”. Moreno escribiu unha infinidade de cartas, a maioría das cales foron publicadas polo diario Deia. “Teño un gran informe no que teño todos e cada un reunidos. Non se cantos teño, escribo moito”.

A pesar de estar preto dos 100 anos, o tres seguen en boa forma: “Hai moito que falar. Mentres non quede en pé un só símbolo do franquismo e téñase en conta ás vítimas do franquismo, aquí non haberá paz”, explícanos claramente o nacionalista.

De feito, moitos aínda non saben onde enterraron aos seus familiares. “Os nosos non poden levar flores aos cemiterios. Iso non hai que ocultalo, a sociedade ten que saber por que se produciu o golpe de estado. E aquí ninguén di nada…”, argumentou o biscaíño. Con paixón e enerxía no sangue non se pode negar: “cando falo me enfurezco porque non hai dereito. Non falo con odio, quero que se saiba a verdade”.

Gaztedia, “peor que bebido”

“Os mozos son bos, pero non son como os de antes, non teñen ese espírito. Fáltalles adoctrinamiento e coraxe. Moitos están peor que borrachos, con todo o que está a pasar, temos que saír á rúa e ter todo isto cortado”. Padín ten as ideas moi claras e, como na súa mocidade, aínda hoxe en día, a pesar de que Hank non respondeu como antes, segue igual. A manifestación contra a central nuclear de Garoña, por exemplo, celebrouse todos os anos, até hai pouco: “Tento ir a todos os que están preto de casa. Este ano non fun a Garoña… por primeira vez. Pero é preciso que exista! O domingo hai outra manifestación en contra do que está a suceder. Polo si ou polo non, os amigos sempre van detrás de min, si caio para manterme, e por suposto, esta vez tamén estarei presente”.

Usabiaga tampouco está en repouso. O último, o dos presos republicanos no cárcere de Ondarreta de Donostia-San Sebastián. “Aínda hai moita desconfianza en que se fale claro do tema. A prudencia, o medo a profundar máis, segue imperando”. O ordiziarra tamén imparte conferencias en escolas, euskaltegis, gaztetxes, asociacións… Sempre fala das terribles experiencias vividas na guerra e no cárcere. De 21 anos de cárcere. “Hai que saber a verdade e así seguirei mentres poida”.

A ditadura fixo que os nosos protagonistas se convertesen en vagabundos, e ao longo da estrada da vida tamén avanzaron moi ben. A guerra, o cárcere e os batallóns obreiros fixeron desaparecer a moitos dos seus amigos. O tempo tamén devorou moitas cousas nas últimas décadas. Xa non quedan loitadores entre nós. Temos unha xeración decidida e comprometida que está a piques de desaparecer para sempre; e Padín, Moreno e Usabiaga son os últimos portavoces.

Están ao final da estrada, pero non se amedrentan: “Non me arrepinto de nada. Volveríao a facer todo”, asegura Usabiaga con total seguridade. As palabras de Félix Padín tamén se fortaleceron de súpeto, intensificáronse: “Vexo que non estás parado”. “Non, non. Ja, ja, ja! Mentres poida, seguirei facéndoo!”, contestou ríndose. “E ti, José, seguirás loitando?”: “Até morrer. Non por min, senón por todos os que deron a súa vida. Ninguén se acorda diso aquí. Non pairan de reconciliarse, pero nunca se acordan das vítimas do franquismo. Ninguén!”.

Guiados polo seu exemplo, aínda cando estes últimos “heroes anónimos” daquela cruel guerra civil desaparecen, as novas xeracións seguirán polo camiño da memoria.