En 1959 comeza o seu relato en Oiartzun.

Recibimos a primeira parte da educación académica nas escolas nacionais. O noso profesor era un franquista impresionante, a pesar de non ser castigado nin golpeado por falar en eúscaro. Por outra banda, a Igrexa gozaba dunha gran forza. Pertenzo á xeración que o primeiro xoves de cada mes ía confesarse e a recibir ao señor o primeiro venres. Así que é verdade que en casa apenas falabamos de política. O tío da nai estivera tres anos no cárcere e o pai, que tiña 18, foi trasladado á fronte do Ebro obrigado polas Nacionais. Este duro pasado e o medo que se respiraba no ambiente social influían na casa, e os pais preferían evitar a política para protexer aos seus fillos. Eu pertencía a un pequeno caserío e como non o atoparon foron buscar ao fillo dunha casa da zona na que repartiamos o leite, as dúas irmás foron conducidas e torturadas. Tanto iso como os numerosos arrestos que se produciron a principios de 1970 en Oiartzun movéronme as entrañas e espertáronme as premisas dunha conciencia. Con 14 anos pasamos á escola de Orereta, atopámonos con outra realidade, con outras relacións, e aí estruturouse o corpo político ideolóxico que me levaría á militancia.

O nostálxico diría que eran outros tempos.

Para nós eran tempos moi vivos, moi confusos. Sentía que o franquismo estaba ao final, que podían vir cambios profundos. Había unha gran implicación da xente, unha ampla conciencia social que salpicaba todos os ámbitos da sociedade. A pesar das distintas concepcións ideolóxicas, todos uníanse á necesidade do cambio, á vontade de reverter aquela dura realidade. Era moito máis fácil vivir debates políticos e ideolóxicos que na actualidade. A sociedade de hoxe non ten nada que ver coa de entón. Hoxe, con todo, este pobo segue vivindo a mesma opresión política, a mesma negación, aínda que non en parámetros tan obvios. Isto altera a conciencia social de forma distinta, provocando unha manifestación diferente da reacción. Con todo, as actuais condiciones socio-políticas tamén permiten espertar a conciencia política.

En canto a conciencia esperta, moitos políticos do teu nivel soñan coa carreira política. Como vive vostede que sexa o líder referente do fokupa do seu partido?

Eu non soñei nunca semellante cousa! A miña traxectoria vén dun profundo compromiso militante con este pobo e sígoo vivindo. A da esquerda abertzale non é unha militancia atraída por un partido político, senón unha militancia comprometida en superar a opresión dun pobo. Con 17 anos, me organizé por primeira vez nos comités antinucleares, seguín na Comisión Prol Amnistía, fun saltando aos poucos da clase popular a outros ámbitos máis amplos, e a militancia levoume ás responsabilidades nacionais. O papel público que teño na actualidade está condicionado polas circunstancias. Non direi que o odio, pero é algo que non busquei nin desexado nunca. Na vida cada un ten que saber onde está o seu sitio, saber cales son as súas virtudes e as súas carencias, reflexionar onde realiza a maior achega, e eu sei en que son capaz e en que teño límites. A ilegalización e as detencións de varios compañeiros forzáronme a unha función fokupa que non me gusta, pero bo, a nova organización de sortu vaime a permitir volver a espazos que me gustan moito máis. Mellor así.

Nesa traxectoria de Fokupa, foi especialmente famosa a vez que en febreiro de 2011 no Palacio Euskalduna de Bilbao expresaron o seu rexeitamento a toda violencia, incluída a de ETA. Que pensaba facer no seu camiño cara ao Euskalduna?

Nada especial. Para min, antes da fase de sortu, foi unha etapa de gran intensidade e emoción a que pechamos con Zutik Euskal Herria. Era a fase decisiva e histórica. Recolléronse moitas reflexións anteriores, algunhas frustracións, e sabiamos moi ben o que supuxo aquilo que se traballou, traballouse e decidiuse nese debate. A presentación do Euskalduna de Sortu non era máis que unha consecuencia diso: unha parada imprescindible para que a nova estratexia da esquerda abertzale poida materializarse nunha estrutura política. Por iso para min foi unha época de debate intensa, porque condensó as vivencias persoais, políticas e organizativas de moitos anos de face a unha nova etapa. Por iso, somos conscientes de que nesa presentación situabamos o apartado dos estatutos nos parámetros que o Estado nos obrigaba. Nunha situación democrática, a esquerda abertzale nunca presentaría eses estatutos. É certo que nalgúns sectores da esquerda abertzale eses estatutos produciron un gran impacto, pero nós sabiamos que os estatutos non modificaban a traxectoria política, que a decisión do cambio tomouse con Zutik Euskal Herria. Unha das consecuencias desta decisión era a rendición dos estatutos de Sortu ao que a lexislación española esixíanos, e para entón xa tiñamos un percorrido moi elaborado.

Que é máis fácil convencer aos de casa ou aos inimigos?

Ambos teñen a súa dificultade e ambos son imprescindibles. Cando en casa as cousas non están ben, precédeche un percorrido curto e abrupto. Con todo, tiñamos a garantía básica para o debate iniciado en 2009: os indicios da reflexión estaban en nós. Tras o proceso de Alxer, tras as caídas sufridas por Bidart, comezou unha reflexión no seo da esquerda abertzale, que supuxo un cambio na comprensión dos procesos negociadores. Aí sitúase a base do modelo que se expuxo no exercicio 2004 en Anoeta. O que pasa é que, a pesar dos cambios e dos pasos dados, custounos máis introducir a súa dimensión nas liñas e estratexias políticas. Fixemos con moi lentitude e contradicións o desenvolvemento que a Alternativa Democrática demandaba. Afortunadamente, todo isto xa o tiñamos acumulado para cando empezamos a discutir en 2009. Non se trataba de empezar a discutir desde cero, senón de dar forma ás reflexións multiformes que viñan sucedendo desde facía tempo. Por iso dar a volta ao transatlántico con tanta seguridade e unidade. O debate non foi en branco nin negro, non estabamos no contexto das rupturas anteriores da esquerda abertzale, senón na necesidade de cambiar a estratexia á nova situación.

E como se convencen os contrarios políticos? Na mesa de Loiola, por exemplo.

Tras coñecer o de Alxer e pasar o de Estella, o de Loiola foi un proceso de alta cualificación. Supoño que houbo dúas fases. Unha, ata que ETA declarou un cesamento do fogo en 2006, que levou a cabo de forma sobresaliente grazas á dinámica e a formación que se desenvolve en condicións difíciles. A outra, a post da tregua, na que se foron abrindo todas as expectativas anteriores. Eu creo que o Partido Socialista non fixo o proceso con firmeza, nin no seo do partido, nin nos puntos de poder do Estado, nin nas forzas da oposición. Fixérono todo nun plano e nun nivel unilateral, e cando os sectores opostos ladraron, non tiveron o valor suficiente para responder. Doutra banda, a esquerda abertzale realizou unha lectura equivocada do que dicía no seu día. Chegamos á fase de negociación máis frutífera que se deu nunca neste país e ao borrador de acordo que aínda hoxe ten valor, pero non soubemos xestionalo, non actuamos correctamente. Si un movemento de resistencia fronte á opresión que quere superar esa negación, que senta nunha mesa negociadora ao Estado que a mantén, non ten que pensar só na súa estratexia para levantarse, senón na estratexia popular. Si leva a negociar un Estado, non pode pechar esa negociación só como resultado dun exame no seu seo. Creo que a esquerda abertzale ha cometido este erro no tres procesos de negociación que se están levando a cabo. Que é unha negociación, un proceso ou unha fase? A esquerda abertzale entendeuno como unha fase que comezaba na mesa e terminaba na mesa, non como un proceso que levou a un Estado e aos partidos políticos a sentar ao redor dunha mesa. A negociación desenvolvémola nos parámetros anteriores á Alternativa Democrática, practicamente nos parámetros de Alxer, e estou seguro de que si a interpretamos como proceso, tomariamos outras decisións. Pero aínda non deramos ese debate, non decidiramos a función que debía ter a loita armada no proceso negociador. Os erros, creo que o de Loiola era unha expresión pragmática para a resolución do conflito. Aínda que logo a esquerda abertzale dixo que o acordo non tiña o grao de suficiencia, eu creo que si o tiña, e que si o acordo do tres partidos non se aprobase polo Goberno español, o de Loiola entraría nun escenario que consideraba reivindicativo e cambiaría de raíz o panorama. Pero non son máis que suposicións políticas.

Continuando coas suposicións e pensando honestamente, por que hoxe os estados español e francés deberían moverse?

O Estado español é un Estado que non ten cultura democrática e que sempre mantivo o mesmo formulación respecto das realidades nacionais. Devandito isto, por que tería que responder positivamente á solución do conflito? Por unha banda, porque dar unha solución democrática aos conflitos é a vía universal para resolvelos. Doutra banda, porque a maioría deste pobo reclama a resolución do conflito e non pódeselle facer oídos xordos. Pero o Estado non quere unha solución, nin para Euskal Herria, nin para Cataluña. Carece dunha axenda democrática e de dispoñibilidade para responder a estas realidades. Fronte a iso, só hai unha solución: continuar coa reivindicación, acumular forzas e aumentar a presión. A resposta positiva do Goberno só traducirase na presión social, institucional e política deste país e na axuda internacional. Por iso é polo que os estados se ateñan ás consecuencias dos conflitos: a realidade dos presos e fuxidos, desármea... Creo que, mantendo o nivel de mobilización e a intermediación internacional que vén dando até agora, conseguiremos romper a cerrazón do Goberno. Estou convencido de que veremos unha solución no ámbito das consecuencias do conflito, a pesar das dificultades que supón que España sexa un Estado máis débil e de goberno máis débil.

Si pregúntame polas reivindicacións relacionadas co plano político, estou máis pesimista. Si non se produce un cambio profundo en España, si non se impregna todo o esqueleto do Estado de cultura democrática, seguirase coa mesma actitude pecha nos próximos tempos. No camiño cara á autodeterminación nós preferimos o modelo escocés, pero estou convencido de que ambos os estados nos van a levar ao modelo de Kósovo. Por iso, considero máis factible que un escenario que recoñeza o dereito a decidir, o traslado de forzas e medios a unha situación na que se negocie a independencia do Estado. O que vai suceder a curto prazo con Cataluña vainos a dar pistas, pero non creo que España vaia adoptar a postura que Gran Bretaña adoptou con Escocia. Oxalá, desde a reivindicación que vén das institucións catalás, cheguemos a un acordo en Madrid sobre o dereito a decidir, pero estou pesimista.

Non é difícil manter a mobilización nunha sociedade afeita aos resultados inmediatos?

Despois da conferencia de Aiete, cando ETA anunciou o cesamento das armas e o PP chegou ao poder, imaxinabamos tres opcións. Un, e o que non esperabamos en absoluto, é que o PP inicie un camiño construtivo. En segundo lugar, que o novo Goberno adopte unha actitude involuntaria. Na campaña lanzáronse mensaxes contra a ilegalización e contra o proceso, e analiticamente non se podía descartar que se fose a triturar o camiño que percorrera até entón. Por último, previamos que poderían provocar un bloqueo para gañar unha posición máis forte. Sabiamos que non ía ser máis de dous días, que o Goberno ía forzar o bloqueo e a apelar á falta de proceso. Niso están. Por unha banda, están convencidos de que unha solución política ás consecuencias do conflito fortalece o movemento independentista, e por outro, opinan que alargando a cuestión poden representar máis facilmente a distinción gañador/perdedor. Neste sentido, correspóndenos aos demais partidos o desmantelamento desta estratexia. Non podemos deixar que o PP estea ben aí. Diso falamos cos socialistas, co PNV, cos axentes de diferentes ámbitos, e todos coincidimos en que fai falta un cambio. Ninguén está cómodo, ninguén dá por boa a estratexia do pp. Temos un punto de partida, non é pouco. Outra cousa é acordar a estratexia e a liña comunicativa que hai que levar para desmoralizar o muro do PP e medir até que punto está disposto a asumir cada un deles, pero se queremos obrigar ao PP a moverse, non hai outra cousa: para que a axenda das consecuencias do conflito sexa tratada temos que chegar a uns mínimos consensos.